Hoogwatum, deel 2.

Gerard Elema

Onuitwisbaar blijven de schokkende herinneringen over die wilde dagen van eind april 1945. Bierum wordt op 21 april bevrijd, maar op Hoogwatum, vlakbij de kust, houdt de vijand nog even stand. Op verdenking van spionage voor verzetsgroep ‘t Zwaantje wordt boer Gerard Elema neergeschoten, ze steken zijn boerderij in brand en gooien hem naast de mesthoop, zodat hij zijn prachtige boerderij ziet afbranden. Vrienden halen hem daar met gevaar voor eigen leven weg en brengen hem naar het noodhospitaal in Spijk. Dat krijgt een voltreffer en Elema raakt opnieuw gewond. Hij sterft op weg naar het ziekenhuis in Groningen.

Eigen graf
Zoals op veel andere boerderijen zitten er bij boer Elema ook evacués. De SD pikt er vijf uit, die lopend naar het dichtbij gelegen Nansum moeten, waar de Duitsers een batterij luchtafweergeschut hebben staat. Op een weiland, dichtbij een bunker, moeten ze hun eigen graf graven. Vijf soldaten worden opgesteld om hen neer te schieten.

Op dat moment begint de jongste, een jongen van 15 jaar, hysterisch om zijn moeder te huilen. Pas dan worden die sadisten zich bewust van hun zinloze daad. Ze laten hun pistolen zakken. De vijf gijzelaars zitten nog een nacht gevangen in Delfzijl, maar komen dan vrij. Klik hier voor het hele verhaal over Gerard Elema.

De Binnenlandse Strijdkrachten, bewapend met geweren en stenguns, vormen een erewacht voor een bezoek van Prins Bernhard. (april 1945). Auteur: Willem van de Poll / Anefo. Bron en licentie: Nationaal Archief.

Binnenlandse Strijdkrachten
Olinga zit bij de BS[1]. Als BS'er doet hij gids-, koeriers- en wachtdiensten vlak achter het front. Om Holwierde en Nansum wordt dagen gevochten. Soms staan er vijf boerderijen tegelijk in brand. De wachtpost van de BS‘s bevindt zich ’s nachts tussen Losdorp en Holwierde. Eén van hun taken is om uit de vluchtelingen NSB'ers en vooral landwachters vlak voor de bevrijding te arresteren in het gebied dat al bevrijd is van de Duitsers.

Zeven dode Duitsers
Op een vroege morgen doen alle vluchtelingen hetzelfde verhaal. In de gracht van boer Ritsema, ten noordwesten van Holwierde, ligt een Duitse soldaat met doorgesneden keel. Volgens sommigen leeft hij nog, want hij zou met zijn benen hebben gesparteld, volgens anderen is hij dood.

Al gauw wordt duidelijk wat er gebeurd is. Zeven Duitsers hebben de boerderij fanatiek verdedigd, maar uiteindelijk steken ze de witte vlag uit. De Canadezen staken het vuren, maar als ze op de boerderij afgaan, schiet een Duitser nog een Canadees dood. Aanvankelijk wordt aangenomen, dat de Canadezen de Duitser die geschoten heeft, de keel hebben doorgesneden, en de overige zes dood hebben geschoten. Echter op pagina 341 van het boek ‘Bierum in de branding’ lezen we dat een ooggetuige zeven Duitsers met doorgesneden keel bij de kapschuur heeft zien liggen.

1985: 40 jaar bevrijding
In mei 1985 met de herdenking van 40 jaar bevrijding, is een groep Canadese veteranen op bezoek in Appingedam. In een regionaal blad, ik ben er niet zeker van of het in De Eemslander of De Eemsbode heeft gestaan, staat onder de kop ‘Emotie’ het volgende verhaal, en ik citeer letterlijk:

“Tijdens de busreis donderdagmiddag met de Canadezen langs de plaatsen waar in de laatste oorlogsdagen in onze omgeving hevig werd gevochten, waren we getuige van enkele diep emotionele momenten. Op een gegeven moment werd gestopt even buiten Appingedam. De Canadese reisleider vertelde dat de Duitsers de witte vlag hadden gehesen, ten teken dat ze zich wilden overgeven. De Canadezen namen hiervoor de spelregels in acht en staakten het vuren. Toen ze de weg opliepen, werd één van hen toch door Duits vuur getroffen en stierf. De oud-strijder die het allemaal zag gebeuren, herinnerde zich dat hij uit pure woede en machteloosheid korte metten maakte met een aantal Duitsers. Bij het terug zien van die plek, en herinnering aan het gebeurde, werd het de veteraan allemaal te veel."

Het kan niet anders, dit moet hetzelfde geval geweest zijn.

1945: Gezin gedood
Ook nog duidelijk in de herinnering staat: als mevrouw M. Hollander totaal over haar toeren, op de post van de BS komt. Ze heeft in één slag haar man, dochter, en twee kleinkinderen verloren, als een 28 cm granaat vanaf Borkum op de driesprong bij Ritsema inslaat.

De familie Hollander vlucht op de fiets uit Holwierde, richting Losdorp. Buurtbewoners proberen rennend aan de hel te ontkomen. Hollander en zijn dochter hebben elk een kind achterop. Een tienjarig meisje kan niet mee komen. Ze zit onder de zweren, een gevolg van geen zeep en te veel varkensvet. "Kom maar gauw bij mij voor op de stang," zei Hollander. Maar ze heeft vooral zweren op haar bips, dat doet zeer en ze wil weer van de fiets af. Dat is aan de rand van Holwierde, zo’n 100 meter vanaf eerder genoemde driesprong. Vrouw Hollander is direct doorgereden. Ze is de driesprong 100 meter voorbij, maar haar dochter met een kind op de fiets blijft even wachten op vader. Als die ook op de driesprong is, slaat de granaat in. Als dat kind geen zweren zou hebben gehad, zou ze mee gereden zijn en eveneens omgekomen. Voorwaar een wonderlijke redding voor dat meisje.

Afgebrande boerderij Hoogwatum vlak voor de bevrijding. Bron: Collectie gemeente Delfzijl. RHC GA, Groninger Archieven.

Gijzeling in de kerk

Als West-Holwierde bevrijd is, worden in de hervormde kerk in de oostelijke helft veel mannelijke inwoners gegijzeld op verdenking dat er ergens nog een Canadees wordt verborgen. Eén van die gegijzelden is die dag jarig. Dat vertelt hij aan zijn bewaker, een soldaat van hooguit 16 jaar. Die wordt afgelost, maar hij komt even later terug met drie sigaren, en een hand vol sigaretten.

‘Voor jou’, zegt hij, ‘omdat je jarig bent, maar ga even met mij naar die stille hoek’.

Plotseling zet hij de loop van zijn geweer op zijn eigen keel en smeekt de jarige om de trekker over te halen. Hij heeft genoeg van de Krieg. Natuurlijk weigert de man en daarmee bespaart hij Holwierde verschrikkelijke represailles. Denk maar aan Putten, de razzia van 1 oktober 1944.

De dag er op wordt die 16-jarige door zijn eigen mensen gefusilleerd. Waarschijnlijk verdenken ze hem ervan dat hij heeft geprobeerd te deserteren.

Moffenmeiden Moffenmeid of moffenhoer is een aanduiding voor vrouwen die tijdens de bezetting van Nederland in de Tweede Wereldoorlog een relatie hebben gehad met een Duitse soldaat, of die hiervan worden verdacht. Het woord mof is een scheldwoord voor Duitser. De vrouwen in kwestie zijn soms pro-Duits of prostituee geweest, maar vaker betreft het vrouwen die toevallig een Duitse man leuk vinden. Na de bevrijding wordt van veel 'moffenmeiden' publiekelijk het hoofd kaalgeschoren of het haar afgeknipt. Nederlandse vrouwen die een relatie hebben onderhouden met een Duitser, door het verzet gearresteerd, wachten op 18 september 1944 in Grave op het publiekelijk kaalscheren. Daarna zullen ze door de straten moeten marcheren. Foto: 18 september 1944. Bron: Nationaal Archief. Licentie: Publieke Domein. Deels dezelfde vrouwen na het kaalscheren. Moffenmeiden/moffenhoeren kaalgeschoren, Tweede Wereldoorlog. Foto: 18 september 1944. Bron: Nationaal Archief. Onbekende auteur. Licentie: Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication.

Geen goede vaderlander?
Als alles achter de rug is, blijkt schrijver dezes toch geen goed Vaderlander te zijn. Ik weiger voor het eerst een opdracht.

Als de kanonnen zwijgen, moeten de wapens en munitie uit Nansum gehaald worden. Dat verbaast mij: dat is toch oorlogsbuit voor de Canadezen? Het wordt opgeslagen in de dorsmachineloods in Spijk.

Dan komt de allerlaatste opdracht. We moeten vier meisjes arresteren die gescharreld hebben met Duitsers. Die moeten zeker nog kaal geschoren worden.

Dat weiger ik, daar wil ik me later niet voor schamen. Dan komt de order; direct geweer, munitie en oranjeband inleveren. Dat doe ik op een zaterdagavond.

De maandag erop ga ik weer werken bij mijn oude baas. De anderen gaan vanaf die dag de wapens schoonmaken en munitie sorteren.

Door ondeskundigheid gaat het al gauw mis, want de loods gaat in een serie daverende knallen de lucht in.

Er zijn zeven doden en zeven of acht gewonden. Waar de weigering om meisjes te vangen, al niet goed voor kan zijn[2].