De vesting Booneschans
Gepost door:Harm Hillinga | Datum: 12 juli 2023

Ligging
Booneschans, vroeger ook Bo(o)nerschans of Bo(o)nenschans, is een buurtschap in de gemeente Oldambt. De buurtschap ligt even ten zuiden van (Bad) Nieuweschans aan de Hamdijk, direct aan de grens met Duitsland. Ten westen ligt sinds 1911 het B.L. Tijdenskanaal[w]. Rondom ligt sinds eind jaren 1990 het 'Bos op Houwingaham' [w]. Op de lagere school heeft de meester ons ooit verteld dat Booneschans te maken had met het feit dat de mensen daar vroeger veel bonen verbouwden. Dit is echter totaal niet waar. De naam Booneschans heeft niets te maken met bonen, noch met de mensen die daar hebben gewoond.

Geschiedenis
De buurtschap ligt op de plek waar in 1584 een schans wordt gebouwd door Spaansgezinde troepen. Dit ter beveiliging van het Groningse gebied tijdens de Tachtigjarige Oorlog. De kroniekschrijver Abel Eppens bericht in februari van dat jaar:

"Die Gronnigers bedachten nu noch wijders hoer palen [grenzen] to besetten, maken noch een scanze int Oltampt up den dijcke na Dunenbroke up den Ham".

De eerste schans moet niet heel opvallend zijn geweest: de schans staat wel afgebeeld op een kaart van Cornelius Adgerus uit 1587, maar niet meer op de kaart die Autonius Brunij in 1590 van noordelijk Westerwolde tekent en evenmin op getekende kaarten uit het begin van de 17e eeuw [w].

Overzicht van het vestinggebied met linksonder de kolk. In het gebied rondom de kolk heeft Booneschans gelegen. Klik op de foto voor een vergroting. Foto: (©) Jur Kuipers, juni 2023.

Tijdens de bouw van Oudeschans door Staatse troepen in 1593 wordt de bestaande schans vermoedelijk weer in gebruik genomen. Volgens een kaart uit 1686 is de 'De Booneschans ... anno 1593 ontrent Dunebroeckster-zijll' aangelegd. Een van de verantwoordelijken voor de werkzaamheden in Oudeschans is op dat moment de Friese gedeputeerde Albert Everts Boner uit Leeuwarden. Op grond daarvan wordt vermoed dat de schans naar hem is vernoemd. De naam komt sinds 1627 voor als Bone schans, 1634 als Booner Schans, 1672 als Bone Schans, 1673 als Boone-Schans, 1674 als Bonner Schans. Het is echter niet helemaal uitgesloten dat de schans zijn naam ontleent aan een van nabijgelegen dorpen Boen of Bunde [w].

Deel van een kaart waarop de Bellingwolderschans en de Booneschans te zien zijn in 1674. Het betreft de schans rechts. De linker schans is de Langackerschans (Nieuweschans). Auteur: onbekend. Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen. Licentie: Publieke Domein. Klik op de kaart voor een vergroting.

Bonaventum Petri met Bellingwolderschans, Booneschans en Langeakkerschans (Nieuweschans). Kaart met de Bellingwolderschans (links), Booneschans (midden) en Langeakkerschans (Nieuweschans) (rechts), 1635. Auteur: Bonaventum Petri. Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen. Licentie: Publieke Domein. Klik op de kaart voor een vergroting.

Plattegrond van 'De Bo(o)nerSchans op het 'Toneel des Oorlogs' (1675) deel 4 p. 6, 1675. Auteur: Lambert van den Bosch, 1610-1698. Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen. Licentie: Publieke Domein. Klik op de kaart voor een vergroting.

Schoorsteenboezem,_stucwerk uit de zestiende eeuw -Booneschans - De boerderij is circa 1943 gesloopt aan de Hamdijk nr. 14 - Foto: P.B. Kramer - 20038054 - Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE). Klik op de foto voor een vergroting.

Dijkschans
Hoe de Booneschans er precies uitgezien heeft is niet zeker. Het is een dijkschans geweest, gelegen aan de Hamdijk, de eerste dijk die omstreeks 1544 wordt aangelegd langs de Dollardboezem en die in Duitsland Altendeich (Oudedijk) wordt genoemd. De schans heeft bij de plek waar de Moersloot of Lethe via een kokersluis (zijl) in de Dollard heeft uitgestroomd. De kaart van Cornelius Adgerus toont - net als latere afbeeldingen - een rechthoekige redoute (zie het artikel over vesting- werken) of veldschans met vier halfbastions op de hoeken. In het midden is een groot gebouw afgebeeld. Ook ingenieur Mathijs van Voort tekent in 1627 een onregelmatig aangelegd schansje met vier halfbastions, direct ten westen van de Dünebroekerzijl. Nadat de Dollarddijk door de indijking van Bunderneuland in 1605 naar het noorden opschuift, neemt de strategische betekenis van de schans af. Zijn taken worden gedeeltelijk overgenomen door de aanleg van de Langakker- of Nieuweschans in 1628[w].

Extra bastion
In dat laatste jaar zijn er nog wel plannen geweest om de schans tot een vesting uit te bouwen, maar die zijn nooit uitgevoerd. De schans krijgt nog wel een extra bastion. Op een kaart van Lambert van den Bosch uit 1675 is de Booneschans te zien als een op Duitsland gericht hoornwerk met twee bastions met omgrachting en een stenen redoute in het midden. Tijdens de opmars van Bernhard von Galen naar Groningen in 1672 wordt de schans door de Nederlandse troepen opgegeven en het eerst volgende voorjaar door Carl von Rabenhaubt heroverd[w].

Tijdens stormvloeden breekt de Hamdijk op meerdere plaatsen door. Bij een van deze doorbraken ontstaat een kolk waar een deel van het zuidelijke bastion van de Booneschans in weg spoelt. In 1700 is de schans grotendeels vervallen[w].

Eerste Linie van de Eems
In de 18e eeuw wordt de Booneschans, als de 'Batterij Bonerschans', onderdeel van de Eerste Linie van de Eems, maar een echte schans is het dan al niet meer. In 1851 wordt echter ook deze linie opgeheven en verdwijnen de militairen uit Booneschans. Wat overblijft, zijn een aantal huizen en boerderijen en de voorgenoemde kolk. De kolk wordt in de loop der tijd steeds kleiner en verdwijnt uiteindelijk na 1900[w].

De kolk teruggevonden
In 1999 wordt in het kader van de aanleg van het Bos op Houwingaham de kolk weer uitgediept. Daarbij wordt ook de gracht van het zuidelijke bastion teruggevonden, met een bodem op 1.60 meter onder het maaiveld en een breedte van 10 tot 15 meter. Deze locatie is in de kolk aangegeven met houten palen. Van de rest van de schans is verder niets te herkennen behalve een lichte verbreding en verhoging in de Hamdijk. Dit is te zien in het land bij een bocht in de weg en een knik in de rijksgrens[w] met Duitsland.

Diversen
- Bij de Booneschans is langs het B.L. Tijdenskanaal het IJkdijkproject gesitueerd om proeven te doen met dijkconstructies.
- Boneschans is ook een buurtje en een zijstraat van de Hamrikkerweg te Nieuw-Scheemda,. De naam verwijst vermoedelijk naar een kleine schans langs de zeedijk, gebouwd in de jaren rond 1580.
- De achternaam Boneschans is in de provincie Groningen ten minste sinds 1669 bekend, de naam Boneschansker ten minste sinds 1800[w].

Waterschap Booneschans
Booneschans is ook en voormalig waterschap geweest in de provincie Groningen[1]. Tot 1914 is de 'Booneschanskermolenkolonie' onderdeel van het waterschap Bellingwolde. Omdat het 'achter' het B.L. Tijdenskanaal ligt, heeft het in die tijd een eigen, onafhankelijke bemaling. Het is als molenkolonie (een private onderneming) gesticht in 1764. Bovendien geniet het, omdat het een eigen molen heeft gehad, vrijdom van lasten. Een reden te meer om een zelfstandig schap op te richten. De molen van de polder slaat in die tijd uit op het Tijdenskanaal. Waterstaatkundig gezien ligt het gebied sinds 2000 binnen dat van het waterschap Hunze en Aa's[w].

Het informatiebord bij 'Booneschans' vermeldt het volgende:
"De Booneschans of Bonerschans ligt in het 1998 aangelegde natuurgebied Bos op Houwingaham en bij de zogenaamde IJkdijk. Het gebied dankt zijn naam aan het dorpje Houwingaham dat zo'n 5 eeuwen geleden in de Dollard verdween en onder anderhalve meter klei kwam te liggen.

De Booneschans is een dijkschans, aangelegd in het tracé van de Hamdijk, verderop in Duitsland Altendeich geheten. Dit is de oudste dijk langs de oostelijke Dollardboezem, daterend van 1545. Ten noorden hiervan was water. De Bonerschans is vermoedelijk in het jaar 1589 gebouwd toen de Groningers in het 16de eeuwse strijdtoneel hun gebied op strategische punten beveiligden.

Van deze schans is weinig bekend. Zo is er twijfel over de herkomst van de naam: weerklinkt daarin het nabijgelegen Boen, of Bunde, of heeft men de vermeende opdrachtgever Albert Everts Boner willen eren? Dat laatste zou uitzonderlijk zijn want verdedigingswerken uit die tijd bevatten vrijwel altijd een toponymische verwijzing.

Hoe de schans eruit zag, is evenmin precies bekend. De controle richtte zich op een uitwatering (zijl) in de Dollarddijk en zal aanvankelijk de vorm van een eenvoudige veldschans (redoute) hebben gehad. De meest gedetailleerde plattegrond is die van Lambert van den Bosch uit 1675. Daarop zien we een op Duitsland gericht hoornwerk in de vorm van twee omgrachte bastions. In het midden ligt een stenen redoute (een zelfstandig verdedigbaar werk). De schans verloor haar betekenis als dijkschans toen de Dollard droog viel. De Nieuweschans nam haar functie aan de waterzijde over. Later ging de Booneschans deel uit maken van de Eerste Linie van de Eems en heette toen "batterij Bonerschans". Thans ziet de bezoeker slechts een verbreding en verhoging in de Hamdijk en een knik in de rijksgrens.

Na de aanleg van de Booneschans is de Hamdijk nog op verscheidene plaatsen doorgebroken. Achter een dijkgat vormden zich kolken, die lang open bleven. Bij zo'n dijkdoorbraak is een deel van het zuidelijke bastion weggespoeld. Deze kolk is in 1999 weer open gegraven en bij die gelegenheid was te zien waar de bastiongracht heeft gelopen. De Dollard kreeg via deze gracht gemakkelijk toegang tot het achterland. De palenrij is in de kolk geplaatst om de richting van de zuidelijke bastions gracht aan te geven.

Dit project is tot stand gekomen binnen de Herinrichting Oost Groningen, met als doelen het vergroten van de bergingscapaciteit van de Westerwoldse Aa het creëren van nieuwe natuur en recreatiemogelijkheden. Samenwerking tussen Staatsbosbeheer, Waterschap Hunze en Aa's, Dienst Landelijk gebied (deelgebiedscommissie Oldambt) en de provincie Groningen heeft tot het huidige resultaat geleid[2]."

Bij een van de doorbraken ontstaat een kolk waar een deel van het zuidelijke bastion van de Booneschans in weg spoelt. "In 1999 wordt in het kader van de aanleg van het Bos op Houwingaham de kolk weer uitgediept. Daarbij wordt ook de gracht van het zuidelijke bastion teruggevonden, met een bodem op 1.60 meter onder het maaiveld en een breedte van 10 tot 15 meter. Deze locatie is in de kolk aangegeven met houten palen". Foto: ©Jur Kuipers, juni 2023. Klik op de foto voor een tweede afbeelding.

Noten en bronnen:
w Wikipedia, Booneschans
1 Groninger Archiefnet, RHC GA, Groninger Archieven.
2 Informatiebord bij Booneschans