Het Bos op Houwingaham en de verdronken Dollarddorpen
Het Bos op Houwingham
Houwingaham is een verdronken dorp dat net boven (Bad)Nieuweschans heeft gelegen. Men heeft enkele zaken uit het verleden terug kunnen vinden en er ligt nu het prachtig aangelegd bos bovenop.
Op zeven markante plekken verspreid in het 'Bos op Houwingaham' heeft kunstenaar Paul de Kort in 2013 grote vierkante plateaus geplaatst. Hiermee heeft hij aansluiting gezocht bij de betonnen elementen zoals de trappen en de waterval die al sinds de aanleg in het bos aanwezig zijn. Op het betonnen oppervlak van elk plateau heeft hij met staalgruis de topografie van het Bos op Houwingaham getekend[1].
Door oxidatie (roest) van het staalgruis is het beton op die plaatsen verkleurd, precies zoals bij archeologische opgravingen de sporen uit het verleden als verkleuringen in de Nederlandse bodem zichtbaar worden. Paul de Kort heeft in zijn kunstwerk dit verschijnsel van verkleuringen gekoppeld aan de monumentale topografie van het 'Bos op Houwingaham'[1]
De zeven plateaus zijn steeds samengesteld uit twee segmenten. De naad tussen de delen is altijd gezicht van zuid naar noord en snijdt precies door het middelpunt van het vierkante vlak. Alle plateaus zijn aangeduid op topografische tekening, zodat u zich met hulp van de kunstwerken kunt oriënteren als u door het bos op Houwingaham fietst of wandelt. Het bos ligt er vanaf 1998[1].
Het bos op Houwingham gezien naar het zuiden met op de voorgrond de kolk met de paaltjes, waarover in dit artikel wordt geschreven.. (Drone)foto: ©Jur Kuipers, juni 2023.
Klik op de foto voor een vergroting.
Eerst denk je dat je het verkeerd leest, maar nee – het natuurgebied onder Bad Nieuweschans heet écht Bos op Houwingaham. Niet 'bij' of 'van' Houwingaham, maar 'op'. Onder dit bos liggen namelijk de fundamenten van het verdronken dorp Houwingaham. We nemen een duik in de geschiedenis:[2]
Er zal geen steen blijven staan
Een oud volksverhaal vertelt over een Gronings 'zeewiefke', een zeemeermin, dat lang geleden in de Eems rond heeft gezwommen en het leven van zeelieden zuur maakt. Op een dag ligt ze verleidelijk op een zandbank te schitteren in de zon, en richt haar lokroep op een voorbijvarend schip. Maar ze vangt bot. Sterker nog, het zeewiefke wordt gevangen genomen. Daar wordt zij zo boos om, dat ze aan de kade krijst: "Reiderwolde zal vergaan, er zal geen steen van blijven staan!" De mensen lachen schamper en halen hun schouders op. Maar niet lang daarna slaat het noodlot toe. Niet alleen het dorp Reiderwolde, maar het héle Reiderland, met tientallen dorpen, verdrinkt in de Dollard. Tot op de dag van vandaag kennen we het gebied rondom de Dollard als het 'verdronken Reiderland'.[2]
Boer Botjes krijgt na zestig jaar antwoord op zijn brief
Vele eeuwen na 'het gevangen nemen van het zeewiefke', is een boer genaamd Jan Fekkes Botjes bezig met drainagewerkzaamheden op zijn land bij Nieuweschans. Hij stuit op steenklompen van twee bij twee meter, en ook op kloostermoppen en kloosterpannen. Botjes heeft wel eens gehoord over het mysterieuze Houwingaham, een dorp dat lang geleden verdronken zou zijn in de Dollard. Hij boert op het land dat inmiddels weer is teruggewonnen op de zee, zo'n beetje waar Houwingaham gelegen moet hebben. Daarom besluit Botjes op 25 april 1933 een brief naar de Rijksuniversiteit Groningen te sturen over zijn vondsten. Antwoord krijgt hij niet en hij verkoopt de kloosterstenen voor een dubbeltje per stuk aan de Menkemaborg, waar er een poortje van wordt gemetseld.[2]
Zestig jaar later
Bijna zestig jaar later valt er een brief in de bus bij Botjes, een antwoord van de universiteit. Zijn brief uit 1933 is om onduidelijke redenen in een bureaula gelegd en vergeten, tot deze weer wordt opgeduikeld door archeoloog Henny Groenendijk. De stomverbaasde Botjes, dan 86 jaar, ontvangt een brief met de mededeling dat hij inderdaad de funderingen van de verdronken kerk van Houwingaham heeft gevonden.[2]
Onder leiding van Henny Groenendijk vindt in de jaren negentig archeologisch onderzoek plaats op de plek waar Houwingaham gelegen moet hebben. Daaruit blijkt onder meer dat de kerk, een eenvoudige zaalkerk met ronde koorsluiting, omgeven is geweest door een vierkante gracht. Tijdens het onderzoek zijn ook de fundamenten van twee dertiende-eeuwse steenhuizen gevonden. Sporen van woonhuizen zijn nooit aangetroffen – die zijn waarschijnlijk van hout geweest en verdwenen als gevolg van de overstromingen.[2]
Het bos op Houwingham gezien naar het zuiden met op de voorgrond de kolk met de paaltjes, waarover in dit artikel wordt geschreven.. (Drone)foto: ©Jur Kuipers, juni 2023.
Klik op de foto voor een vergroting.
De dolle aard van de zee
Want overstromingen, die zijn er in overvloed geweest. De Dollard is in de late middeleeuwen ontstaan door een aantal beruchte stormvloeden, waarbij zeewater diep landinwaarts wordt gestuwd. Niet voor niets verklaart het Groninger stadsbestuur de naam 'Dollard' in 1544 als de 'dolle aard van de zee', ofwel 'het gewoel en de heftigheid van de golven en de woedende stormen op die plek'.[2]
Dijken zijn er amper, en als er nooddijken worden opgebouwd dan slaat de zee die zo weer weg. Daarnaast zijn er van die onwillige landheren, zoals Tidde Wyneda, die weigeren om dijken op te werpen, en burgeroorlogen die leiden tot de vernieling van sluizen en dijken. Tijdens de Cosmas- en Damianusvloed van 25 september 1509 zullen er niet alleen huizen, maar ook boerderijen, veestapels, kloosters en steenhuizen zijn verdwenen in de woeste golven. En dan zijn er nog de mensen die kopje onder gaan. De Dollard bereikt zijn grootste oppervlakte rond het jaar 1520. Tegen die tijd zijn er al enkele tientallen dorpen en gehuchten van het Reiderland verdwenen.[2]
Sprookjesverhalen
De geschiedenis van het verdronken Reiderland klinkt als een spannende filmscript, maar ons beeld is wel wat romantischer als de werkelijkheid. "Sprookjesverhalen," zegt historisch socioloog Otto S. Knottnerus als je hem vraagt naar de mysterieuze grote vloed van 1277 en het mythische aantal van drieëndertig dorpen dat verdronken zouden zijn in de Dollard. Een overdaad aan bronmateriaal is er ook niet, maar volksverhalen zijn er wel. Het is dan ook niet gek dat de werkelijkheid dan ook een beetje aangedikt of geheel verdraaid wordt. "Het is ook wel heel begrijpelijk. Het idee van een verdronken land leent zich goed voor spannende verhalen, zoals de laatste dorpsbewoner, die op het nippertje zijn huis kan verlaten voor de golven komen," aldus Knottnerus.[2]
In werkelijkheid zijn het niet de plotselinge stormvloeden geweest die hele dorpen opslokken, maar is het een geleidelijk proces geweest. "Omstreeks 1412 worden sluizen vernield, begint de zee binnen te stromen. Inwoners van het Reiderland zien het water steeds dichterbij komen en hun eigen veengebied steeds verder zakken. Hun landerijen komen ook in het voorjaar onder water te staan. Mensen trekken weg, de dorpen raken langzaam ontvolkt. De dorpen worden rustig ontruimd," vertelt Knottnerus. Deze inwoners bouwen hun dorp landinwaarts weer op. "Daardoor zijn er veel dorpen verschoven, zoals Beerta en Bellingwolde. De kerk is vaak te duur om te verplaatsen. Daarom zijn er veel kerken verdronken."[2]
Het is moeilijk om een aantal verdronken dorpen te noemen. "Tegen de vijfentwintig," denkt Knottnerus. "En dat zijn dan echt de kerkdorpen geweest. Kerkdorpen hebben een redelijke omvang, want er moet genoeg geld onder de bewoners opgehaald kunnen worden om de pastoor te betalen en de kerk te kunnen onderhouden. Het grootste dorp is waarschijnlijk Reiderwolde geweest, daar hebben dertig tot vijftig huishoudens gestaan. Daarnaast zijn er ook nog iets van tien gehuchten geweest."[2]
Vissen op het kerkhof
Houwingaham, ooit een dorpje in het verdronken Reiderland, wordt voor het eerst genoemd in een document uit 1325. Eén van de drie leidende rechters uit het Reiderland woont destijds in Houwingaham. Wonder boven wonder weet het dorp de stormvloeden goed te doorstaan. "Houwingaham lag op een rivieroever," legt Otto S. Knottnerus uit. "Het dorp is als één van de laatste dorpen van het Reiderland verlaten, en de kerk, gewijd aan Sint Jacob, is nog relatief lang in gebruik geweest." In 1475 is het één van de weinige dorpen van het Reiderland dat nog redelijk intact is geweest.[2]
Vijfentwintig jaar later klotst het water al tegen de spreekwoordelijke drempel; Houwingaham ligt inmiddels aan zee. Als een wonder weet de St. Jacobskerk de Cosmas- en Damianusvloed van 1509 te doorstaan. Toch valt gedurende de zestiende eeuw ook het doek voor Houwingaham. Of nou ja, voor het óórspronkelijke Houwingaham. Knottnerus: "De nederzetting werd verlaten en de bewoners trokken naar de hogere gronden, iets ten zuiden van het verdronken land. Ze bouwden een nieuw leven op in Hamdijk en Den Ham, tussen Bellingwolde en Nieuweschans. Hier waren ze beter beschermd tegen het water. Die buurtschappen, voorzettingen van het verdronken Houwingaham, bestaan nog steeds."[2]
We weten dat het oorspronkelijke dorp Houwingaham in 1632 in ieder geval niet meer zichtbaar is geweest. De Dollard heeft het dorpje inmiddels opgeslokt en vissers zetten hun netten op het voormalige kerkhof uit. Daarbij stuiten ze regelmatig op schedels en botten van ter ziele gegane Houwingahamsters (ik weet niet of dit een juiste benaming is voor inwoners van Houwingaham, maar het zou wel leuk zijn). Dat het water zich in de zeventiende eeuw een weg heeft gebaand naar Houwingaham is zeker; op een kaart uit die tijd wordt Houwingaham al afgebeeld als een zandbank in de Dollard.[2]
Het bos op Houwingham gezien naar het zuiden met in het midden de kolk met de paaltjes, waarover in dit artikel wordt geschreven.. (Drone)foto: ©Jur Kuipers, juni 2023.
Klik op de foto voor een vergroting.
Nieuwe natuur op Houwingaham
Vanuit hun nieuwe onderkomen beginnen de bewoners van het gebied langzamerhand met het terugwinnen van land op de dolle zee. Eerst op kleine schaal, maar daarna steeds groter. De zware klei blijkt al snel bijzonder vruchtbaar en maakt het voormalige Reiderland tot een bloeiend landbouwgebied. Diep onder die klei, diep onder de oneindige gouden velden van de Graanrepubliek die je vandaag de dag ziet, liggen de verdronken Dollarddorpen.[2]
"Daar heeft de kerk gestaan." Boswachter Annet de Jong van Staatsbosbeheer gebaart naar een stuk grasland. "En daar, bij dat moerassige gebied, daar hebben lang geleden twee steenhuizen gestaan." Het is een heilige vrijdagochtend in juni, het belooft een warme dag te worden, wanneer De Jong, haar hond Banjer en zijn medegezel door het 'Bos op Houwingaham' struinen. Zijn medegezel tuurt naar de plek die de boswachter aanwijst. "Eind jaren negentig wordt besloten om hier een bos aan te leggen," vertelt ze. "Maar eerst wordt er archeologisch onderzoek verricht. Daarbij worden de fundamenten gevonden van een kerk en van een tweetal steenhuizen. De groeiringen in het hout verklappen dat de gebouwen uit de dertiende eeuw stammen. De fundamenten van de kerk en de steenhuizen worden na afloop van het onderzoek weer toegedekt."[2]
Het 'Bos op Houwingaham' is een stukje 'nieuwe natuur' en wordt grofweg begrenst door de Westerwoldse Aa, de Nederlands-Duitse grens, het B.L. Tijdenskanaal en de A7. Het bos wordt onder meer aangelegd om de bergingscapaciteit van de Westerwoldse Aa te vergroten, maar ook voor recreatiedoeleinden. De prachtige fiets- en wandelpaden getuigen daarvan. In tegenstelling tot wat de naam doet vermoeden, is er niet alleen maar bos, maar ook een plas-en 'drasgebied'. "Een grote diversiteit aan biotopen zorgt voor veel verschillende dieren en planten," legt De Jong uit. "We kiezen ook voor een gelaagdheid in de natuur. Kijk maar: eerst zie je gras, dan een iets hogere kruidlaag, vervolgens struiken en dan het loofbos."[2]
Boswachter en Banjer wijzen de weg. Het ene moment wandelen we langs hoge bomen, het volgende over een dijkje langs het water. We springen van de ene steen op de andere in een plas, steken een ophaalbrug over en begeven ons over een smal graspaadje. Ondertussen ziet De Jong allerlei dieren, van kleine vogeltjes tot grote kiekendieven en van rupsjes tot verschillende soorten hommels. We praten over de betekenis van 'natuur', het belang van verhalen voor natuurbeleving en over landschapsarchitectuur. "Zie je die zichtlijnen? Lang en recht, dat past bij het Oldambt."[2]
Nadat Annet de Jong afscheid heeft genomen, fietsen we nog een rondje door het natuurgebied. De zon breekt door en we strijken nog even neer op een bankje met een fantastisch uitzicht over de Westerwoldse Aa. Twee zwanen bewegen zich gracieus door het water. In de verte hoor ik het geroep van vogels en dichterbij het ruisen van het riet. Hier zitten we dan. Op de plek waar ooit een dorp heeft gelegen, waar er brood gebakken is, waar mensen op het land werken en naar de kerk gaan. En na het dorp is er zee, en dan verschijnen er polders vol gewassen, en nu ligt er een een prachtig bos. Alles verandert, altijd maar weer[2].
Historie
'Het Bos op Houwingham' is tot stand gekomen binnen de Herinrichting Oost-Groningen, met als doelen het vergroten van de bergingscapaciteit van de Westerwoldse Aa en het creëren van nieuwe natuur en recreatiemogelijkheden. Samenwerking tussen Staatsbosbeheer, Waterschap Hunze en Aa's, Landelijk Gebied (deelgebiedscommissies Oldambt) en de Provincie Groningen heeft tot het huidige resultaat geleid.
Meer lezen: Houwingaham, een uitgebreid artikel over het verdronken Dollarddorp.
Met medewerking van:
Het grootste gedeelte van de tekst is met toestemming overgenomen van ©Sanne Meijer, 16 juni 2020: https://sannemeijeronderweg.nl/houwingaham
Daarvoor mijn hartelijke dank. De tekst is gedeeltelijk aangepast voor NZD door Harm Hillinga
Sanne Meijer, MetSanneMeijerOnderweg.nl
René van Rijn: redigering
Jur Kuipers: ©(Drone)foto's
Samenstelling: Harm Hillinga.
Noten en bronnen:
[1] DorpsbelangenBadNieuweschans.nl
[2] Met Sanne Meijer Onderweg, Sanne Meijer, 16 juni 2020
- Staatsbosbeheer
