Een deel van de Koningslaagte, een streek ten noorden van de stad Groningen, hier gezien van nabij de Paddepoelsterbrug aan de Tjardaweg. De streek maakt deel uit van de Ecologische Hoofdstructuur. Foto: Wutsje, 18 juni 2013. Licentie: Creative Commons.

Koningslaagte is een streek (een kleiweidelandschap) aan de noordkant van de stad Groningen met oude meanders van de voormalige rivier de Hunze. De vochtige graslanden zijn in trek bij allerlei weidevogels en steltlopers om te foerageren. De streek hoort gedeeltelijk bij de gemeente Groningen en gedeeltelijk tot de gemeente Het Hogeland en is een natuurreservaat van circa 35 hectare. In het oosten ligt de Wolddijk, een eeuwenoude dijk.

De Koningslaagte is onderdeel van de ecologische hoofdstructuur van Nederland en heeft de status van reservaat. Het is een open landschap, dat is ontstaan tijdens het Eemien[1], als smeltwaterstromen van het ten oosten van de Hondsrug (die oorspronkelijk tot aan Baflo heeft gelopen) uitgesleten kilometers brede Hunzedal hier door de Hondsrug heen breken en deze vervolgens weg hebben geërodeerd. Later ontstaat binnen dit Hunzedal de rivier de Hunze. De oude loop daarvan is nog in het landschap terug te vinden en goed te zien bij het Bezoekerscentrum Reitdiep, het bezoekerscentrum van het Groninger Landschap, die het natuurgebied in beheer heeft. Restanten van een meander van de Hunze zijn nog zichtbaar in het landschap.

Aan de rand van de Koningslaagte, op de grens van de gemeenten Groningen, Bedum en Winsum staat de poldermolen Koningslaagte uit 1878 (zie foto hieronder). De taak van de molen is overgenomen door het gemaal De Wolden bij Zuidwolde, maar de molen kan in geval van wateroverlast worden ingezet voor extra bemaling van de polder. Hij slaat zijn water uit op de Oude Ae.

Koningslaagte bij Noorderhoogebrug. Restanten van een meander van de Hunze zijn nog zichtbaar in het landschap. Foto: Ab van G., 17 juli 2022. Licentie: Creative Commons.

De naam Koningslaagte
De naam Koningslaagte zou er op duiden dat in deze omgeving in de vroege middeleeuwen koningsgoederen hebben gelegen. Koning is in dit geval de koning van het Heilig Roomse Rijk, oftewel de Duitse keizer.
Een andere verklaring is dat het land in de middeleeuwen een moeras is geweest (het meest noordelijke deel van het Woldgebied), waar niemand woont en dat dus van niemand is. Land dat niemand toebehoort is van de koning[2].

Molen Koningslaagte
Molen Koningslaagte, bij Wolddijk 91, ligt in de gelijknamige polder in Zuidwolde. De molen is gebouwd in 1878, ter vervanging van een spinnenkopmolen. Tot eind jaren zestig is de molen hoofdgemaal van de polder. Tegenwoordig is de molen reservegemaal op vrijwillige basis. Het molenaarsechtpaar woont naast de molen in de molenaarswoning en bemaalt de polder zeer regelmatig op windkracht. De molen is in 1983 geheel gerestaureerd. Nadat de molen bij een storm in 2002 zwaar beschadigd is geraakt, is hij wederom gerestaureerd. De molen is een markant herkenningspunt aan de spoorlijnen van Groningen naar Roodeschool en Delfzijl. De molen is eigendom van 'Stichting De Groninger Poldermolens'[3].

Molen Koningslaagte. Rijksmonument nr. 18226. Bron: Eigen verzameling.

Meer over de molen
Poldermolen Koningslaagte is een rietgedekte achtkante grondzeiler op veldmuren, waarvan de kap bedekt is met riet. Eerst heeft de molen  één roede zelfzwichtend gehad, sinds 1928 zit dit systeem op beide roeden. De vlucht bedraagt 22 meter. De molen heeft een schroef gehad en heeft de polder Koningslaagte (381 ha) bemaald, opgericht in 1877. De molen is gebouwd in 1878 door H.E. Hangelbroek en P. van der Heide voor 3487 gulden. De molen is gebouwd uit onderdelen van twee vervallen poldermolens onder Leek, aangekocht voor 900 euro.

Afb. links: De grutto (Limosa limosa) is een weidevogel uit de familie strandlopers en snippen (Scolopacidae) van de orde steltloperachtigen (Charadriiformes). De grutto was in de twintigste eeuw een algemene weidevogel, maar gaat sinds de eeuwwisseling door habitatverlies snel achteruit. In 2015 werd de vogel gekozen als nationale vogelsoort van Nederland. Foto: Hans Hillewaert, 13 april 2008. Licentie: Creative Commons.

Eigenaars zijn geweest: waterschap Koningslaagte (392 ha), sinds 1 mei 1968 waterschap Hunsingo, daarna Molenstichting Hunsingo en Omstreken. Molenaars zijn de laatste jaren H.A. Rienks, watermolenaar van 1 mei 1952 tot en met 1 jan 1964 geweest, en zijn vrouw G. Rienks-Nieboer, watermolenaar van 1 januari 1964 tot de opheffing van de bemalingsfunctie. Zoals in de notulen staat: “en het bleef hetzelfde- anders hielp zij hem en nu helpt hij haar”.

Na roebreuk in 1919 wordt eerst besloten tot aanschaf van een locomobiel, vervolgens tot aanschaf van een elektromotor en vervolgens tot herstel van de molen. De gebroken roede is vervangen door een roede van een molen uit de Oudenzijlsterpolder. In november 1933 is één roede voorzien van stroomlijnneuzen en remkleppen. De molen is gerestaureerd in 1955 door Chr. Bremer uit Adorp voor 12.908 gulden. In 1961 krijgt de molen een nieuwe stalen schroef. In 1967 is hij opnieuw hersteld, door Bremer voor 29.971 gulden. De molen verliest in november 1969 zijn oorspronkelijke bemalingsfunctie.

In 1984/1985 is de molen gerestaureerd door de fa. Dunning voor 92.000 gulden, en krijgt hij onder andere een nieuw gevlucht met van Bussel-neuzen. In 2000 is de oorspronkelijke elektrische aandrijving van de kruilier weer aangebracht. Deze aandrijving is rond 1980 verwijderd en overgebracht naar de Krimstermolen. Tijdens een storm op 26 februari 2002 loopt de molen ernstige schade op. In 2003 is deze hersteld door molenmaker Dunning[4].
Tegenwoordig zijn de molenaars Hendrik Jan en Mieke Berghuis.

De tureluur of tjerk (Tringa totanus) is een vogel uit de familie van de strandlopers en snippen (Scolopacidae). Foto: Adreas Trepte, 5 juni 2010. Licentie: Creative Commons.

Bereikbaarheid
Vanuit Groningen is de Koningslaagte te bereiken via Noorderhoogebrug over de Wolddijk. Aan het eind van het dorp ziet men het gebied liggen. Vanaf de Wolddijk of het toegangspad naar het bezoekerscentrum Buitenplaats Reitdiep van Het Groninger Landschap is het gebied goed te overzien. Ook vanuit het uitzichtpunt in de potstal bij het bezoekerscentrum heeft men goed zicht op het gebied.

De grote Canadese gans (Branta canadensis), kortweg Canadese gans of canadagans, is een vogel uit de familie van de eendachtigen (Anatidae). De wetenschappelijke naam van de soort werd in 1758 als Anas canadensis gepubliceerd door Carl Linnaeus. Foto: Servisch, 21 april 2008. Licentie: Creative Commons.

De bewoners
De dichtheden aan weidevogels zijn in het Reitdiepgebied vanaf de midden jaren ’80 zeer sterk teruggelopen. De vernatting in de Koningslaagte heeft voor weidevogels gunstige en aantrekkelijke omstandigheden gecreëerd. De dichtheden in de Koningslaagte zijn daardoor over het algemeen hoger dan in de andere reservaten van Het Groninger Landschap in het Reitdiepgebied. Vooral grutto, tureluur, scholekster, kievit, slobeend, kuifeend en zomertaling hebben geprofiteerd van het aangepaste waterbeheer. Zo zijn in de Koningslaagte tegen de landelijke trend het aantal soorten en de dichtheden de laatste jaren stabiel of weer toegenomen. Overige broedvogels zijn: de gele kwikstaart, graspieper, grote Canadese gans, knobbelzwaan, bergeend, krakeend, kuifeend en meerkoet.

Euraziatische Lepelaar. Foto: Adreas Trepte. 17 april 2011. Licentie: Creative Commons.

Wintergasten en doortrekkers
In de winter en het vroege voorjaar heeft de Koningslaagte een enorme aantrekkingskracht op met name watervogels. Grote groepen wintertalingen, smienten, goudplevieren en kieviten doen dan het gebied aan, evenals kleinere en grote groepen kemphaan, enkele watersnippen, pijlstaarten, zomertalingen en bergeenden. Minder algemeen en slechts incidenteel worden onder andere de witgat, bosruiter, groenpootruiter, kleine plevier, bontbekplevier, bonte strandloper, wilde zwaan, lepelaar, grote zilverreiger, dodaars, slechtvalk en zeearend (2011) waargenomen.

Vooral bekend onder vogelaars is de Koningslaagte echter om zijn waarde als voorjaarverzamel- en pleisterplaats voor de Grutto. Vanaf februari, maart neemt het aantal grutto’s – waaronder IJslandse grutto’s - in het gebied geleidelijk toe tot enkele honderden. Hiermee is de Koningslaagte een van de belangrijkste pleisterplaatsen in het voorjaar van de Grutto in de provincie Groningen[5].

Voormalig waterschap
De Koningslaagte is ook een voormalig waterschap in de provincie Groningen. Het waterschap is gelegen geweest tussen de Wolddijk en de N361. De zuidgrens heeft ten noorden van Noorderhoogebrug gelopen over de reeën van twee boerderijen. De noordgrens wordt gevormd door het Oude maar, dat uitmondt in de Oude Ae, waar deze een klein slingertje maakt, ongeveer 600 m ten noorden van de molen Koningslaagte. Aan de overzijde van de Oude Ae verloopt de grens ongeveer in het verlengde van het Oude maar. De molen van de polder slaat uit op de Oude Ae, die gedeeltelijk door de polder heeft gelopen. Dit gedeelte staat ook bekend als de Kleine Ae.
Waterstaatkundig gezien ligt het gebied sinds 1995 binnen dat van het waterschap Noorderzijlvest[6].

Krakeend. Foto: Mdf, 5 maart 2006. Licentie: Creative Commons. Krakeenden zijn nauw verwant aan de wilde eend en sterk toegenomen in Nederland. Komt hier en daar zelfs in steden voor. Hij broedt veel later in het voorjaar dan de wilde eend en graag in ruigte bij zeer voedselrijk water.

Over de Wolddijk

De Wolddijk is een vroeg-middeleeuwse dijk die om het lage gebied ten noorden van de stad Groningen is gelegd. Dit gebied, dat wel wordt aangeduid met het Centrale Woldgebied, heeft de schepperijen Innersdijk in Hunsingo en Vierendeel in Fivelingo omvat. De aanleg van de dijk is destijds nodig geweest als het veen in het Woldgebied wordt ontgonnen en het maaiveld zo'n 3 meter zakt. Als gevolg daarvan stroomt water van het hoger gelegen gebied ten noorden en het westen (het Hogeland) het gebied in. Volgens het verhaal is de dijk aangelegd door de heilige Walfridus.

De Wolddijk loopt van Noorderhoogebrug in noordelijke richting naar Westerdijkshorn, dan in oostelijke richting, boven Bedum langs, naar het Kardingermaar en van daar in zuidoostelijke richting naar Oosterdijkshorn bij Ten Boer. Het viaduct op de plek waar de Wolddijk de N46 passeert heet Wolddijk. Dat is ook plek waar het Maarvliet heeft gelegen, dat de laat-middeleeuwse grens van Hunsingo met Fivelingo heeft gemarkeerd. De Wolddijk passeert hier dan ook de grens tussen beide gouwen. De Stadsweg die van Ten Boer naar Noorddijk loopt, wordt wel als het oostelijke gedeelte van de Wolddijk beschouwd. Dit is echter een misvatting, omdat het gebied ten zuidoosten hiervan lager ligt dan het Woldgebied. Deze weg is pas na de aanleg van het Damsterdiep tussen Groningen en Ten Post aangelegd. De toenmalige naam van de Stadsweg, de Nije wal wijst ook in die richting.

De Wolddijk is een vroeg-middeleeuwse dijk die om het lage gebied ten noorden van de stad Groningen is gelegd. Dit gebied, dat wel wordt aangeduid met het Woldgebied, heeft de schepperijen Innersdijk in Hunsingo en Vierendeel in Fivelingo omvat. Kaartbeeld samengesteld op basis van OpenStreetMap data (vrijgegeven onder de Open Data Commons Open Database licentie). Rode lijn: Bestaande dijk. Gestreepte lijn: Verdwenen dijk. Auteur: Meerdervoort, 20 januari 2014. Licentie: Creative Commons.