Foto: schilderij uit de nationale bibliotheek van Canberra (Australië), voorstellend Abel Tasman met zijn tweede vrouw Jannetie Tjaers en het dochtertje uit zijn eerste huwelijk, Claesge Hendricks. Olieverfschilderij op canvas, 106.7 x 132.1 cm, toegeschreven aan Jacob Gerritsz Cuyp, 1637 (1).
Het lijkt een beetje vreemd om een lang artikel aan de wereldreiziger Abel Tasman te bestreden. Wat heeft Tasman met Groningen? Wel, op de lagere school leerde ik al dat Abel Tasman in Groningen werd geboren en wel in Lutjegast.
Het Abel Tasman kabinet aldaar voert inmiddels de naam Abel Tasman Museum: project "Nieuw Abel Tasman Museum 2014-2015", waarin leven en reizen van de zeevaarder Abel Janszoon Tasman (1603-1659) centraal staan. Daarnaast is er aandacht voor de werkgever van Abel Tasman, de Verenigde Oostindische Compagnie (de 'VOC'), Nederlands 'eerste grote multinational' die vooral in de 17e eeuw, 'de Gouden Eeuw', zorgt voor 's lands grote welvaart. Ook zijn er sporen te zien van historische en hedendaagse betrekkingen met landen overzee waar de naam Abel Tasman van blijvende betekenis is geworden, zoals Tasmanië (Australië) en Nieuw-Zeeland. Een bijzondere plek krijgt de streek waar Tasman werd geboren, het Groninger Westerkwartier en zijn geboortedorp Lutjegast.
Abel Tasman Abel Tasman is vooral beroemd geworden als hoofd van de VOC-expeditie met de schepen Heemskerck en Zeehaen in 1642/1643, waarbij tot dan toe onbekende kusten van Tasmanië/Australië, Nieuw-Zeeland en eilandengroepen in de Stille Oceaan, Tonga- en Fiji-eilanden, in kaart zijn gebracht. Ook omzeilt hij als eerste Europeaan het hele continent Australië. Abel Tasman staat bekend om zijn navigatiedeskundigheid en grote kennis van het Aziatisch gebied. Tasman's reizen bestrijken een werkterrein dat loopt van de Indonesische Archipel, Australië (toen nog het 'onbekende zuidland') tot en met Japan. Tasman is zeker geen bestuurder in een kantoor, vrijwel zijn gehele leven brengt hij door op zee. Vanaf zijn jongste jaren is hij in dienst van de VOC en klimt vrij snel op van scheepsmaat tot stuurman en nog later vaart hij regelmatig het commando over meerdere schepen. Toch is niet alles roem: ook Abel Tasman heeft de slechtere momenten in zijn leven gekend, wat heeft geleid tot een haat-liefde-verhouding met de VOC. Tasman woont de laatste jaren van zijn leven op het eiland Java. Hier vaart hij met kleine schepen in het Indonesch gebied en handelt o.a. in vee. Het lijkt een terugkeer naar zijn bron te zijn: de boerenjongen uit het agrarische Lutjegast (1).
De collectie van het museum
Naast de permament aanwezige vaste collectie is het doel door wisselcollecties en speciale tentoonstellingen een zo gevarieerd mogelijk aanbod te verzorgen. Originele voorwerpen van de schepen waarop Tasman heeft gevaren en persoonlijke eigendommen zijn er nauwelijks overgebleven. De reden is dat Tasman en zijn bemanning nimmer met 'man en muis' zijn vergaan. Geluk of deskundigheid, wie zal het zeggen? Toch kan van de levensloop van Abel Tasman, vooral van zijn reizen voor de VOC, een aardig beeld worden gegeven.
Van de VOC is een omvangrijk archief overgebleven en uit de vele VOC-scheepswrakken uit de 17e eeuw worden tot op de dag van vandaag nog voorwerpen opgedoken die ongetwijfeld ook door Tasman en bemanningen gebruikt zijn.
Geschreven tekst: slot uit Tasman's 'journael'. Bron: Abel Tasman museum te Lutjegast; Nationaal Archief.
De vaste collectie van het museum in Lutjegast bestaat voor een deel uit (zee-)kaarten en boeken. In de bibliotheek wordt beoogd de complete Nederlandstalige Tasman-verzameling te onderhouden, maar ook op internationaal gebied wordt verzameld wat mogelijk is. Het meest bijzondere exemplaar is een oude replica van Tasman's scheepsjournaal uit 1642-1643. Uniek is het werk van koopman-tekenaar Isaac Gilsemans die aan boord van Tasman's schepen zeer gedetailleerde tekeningen van kusten, landen, bewoners en gebeurtenissen heeft gemaakt, die deels behoren tot de oudste ter wereld. Van de twee schepen van deze expeditie, de 'Heemskerck' en de 'Zeehaen' zijn prachtig gedetailleerde modellen te zien. Daarnaast zijn er enkele navigatie-instrumenten en scheepsgebruiksvoorwerpen. Verder worden in foto's, aquarellen en pentekeningen de reizen en belevenissen van Abel Tasman uitgebeeld.
Op persoonlijk terrein zijn van Tasman bekend gebleven: de trouwacte uit Amsterdam en zijn testament uit Batavia (Indonesië), waarin hij o.a. 'de armen van Lutjegast' bedacht worden (1).
Een voorbeeld van Maori-kunst is het Teko-Teko-beeldje, geschonken door de New Zealand International Police Association. Een klein monument van keramiek ('mural'), gemaakt door Ann Vertcourt, beeldt de ontmoeting uit van de Hollanders met de Maori's op het Zuidereiland van Nieuw-Zeeland in december 1642. Oorspronkelijk in Nieuw-Zeeland uitgereikt aan koningin Beatrix, is het stuk vervolgens geschonken aan de basisschool in Lutjegast en later ter beschikking gesteld van het Abel Tasman kabinet.
Foto links: Waarschijnlijk is dit Abel Tasman in 1637. Het is een detail van een schilderij dat toegeschreven wordt aan Jacob Gerritsz. Cuyp. Bron: Wikipedia, Abel Tasman. Licentie: Public Domain.
Lesbrief
Het museum heeft ook een lesbrief uitgegeven met als titel 'Abel Tasman, een vaerentgesel uit Lutjegast'. De auteur is Bert Dijkstra en de illustraties zijn van Geert Schreuder.
De lesbrief is bestemd voor de bovenbouw van het basisonderwijs en de laagste klassen van het voortgezet onderwijs. Inmiddels uitverkocht maar in digitale vorm nog wel verkrijgbaar. Historie en huisvesting van het Abel Tasman Kabinet/Museum In 1991 wordt de Stichting Abel Tasman Museum opgericht en in 1992 wordt, als eerste aanzet voor een museum, het Abel Tasman Kabinet gehuisvest in een zaaltje bij de bibliotheek in Grootegast. In 1998 verhuist het Abel Tasman kabinet naar een zijvleugel van dorpshuis Kompas in Lutjegast. De naam blijft 'Abel Tasman Kabinet', een huiskamer met museale aspiraties. Eind 2012 wordt het ruim veertig jaar oude gebouwtje afgebroken. Het project 'Vernieuwd Abel Tasman museum' biedt voor de toekomst heel wat meer mogelijkheden (1).
Toekomst
De belangstelling voor de zeevaarder Abel Tasman in dienst van de VOC is in Nederland merkbaar groeiend. Met grote regelmaat komen verzoeken om mee te werken aan publicaties en bijvoorbeeld evenementen. Bij jongeren raakt het onderwerp duidelijk een avontuurlijke snaar gezien de vele aanvragen om informatie voor werkstukken en scripties. Het is overduidelijk, Nederland herontdekt de boeiende historie van de VOC. Opvallend is ook het toenemend aantal buitenlanders van verschillende herkomst dat de weg naar Lutjegast weet te vinden. Daarnaast is de interesse voor de herkomst van Abel Tasman vanuit Nieuw-Zeeland, Tasmanië en Australië altijd al. De gastenboeken tonen door de jaren heen een bijzondere variatie aan nationaliteiten. Qua belangstelling ziet de toekomst er heel rooskleurig uit (1).
Model van het schip de Zeehaen van Abel Tasman. Bron: http://www.modelships.de/Fluyt-Zeehaen/Fluyt-Zeehaen.htm.
In 2000 zijn een aantal voorwerpen toegevoegd aan het museum. Deze voorwerpen zijn opgedoken uit wrakken van VOC-schepen, vergaan bij het eiland Texel.
De geschiedenis van Abel Tasman
Abel Janszoon Tasman (Lutjegast, 1603 – Batavia, 10 oktober 1659) is een Nederlands ontdekkingsreiziger in dienst van de Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) geweest. Hij is het bekendst door zijn reizen tussen 1642 en 1644, opgezet door Antonie van Diemen. Tijdens deze reis ontdekt hij Tasmanië, Nieuw-Zeeland en Tongatapu. Alleen op het laatste eiland wordt de bemanning vriendelijk onthaald. Tasman heeft als opdracht het land te onderzoeken dat destijds bekend staat als Nieuw-Holland (het tegenwoordige Australië), waarvan de westkust al eerder door Nederlanders ontdekt is, om vast te stellen of het land deel uitmaakt van het vermeende Terra Australis, een zuidelijk continent, dat zou moeten bestaan om de aarde in evenwicht te houden. De VOC hoopt dat door deze reis dit onbekende continent voor de handel geopend en vervolgens geëxploiteerd zal kunnen worden.
Zijn eerste reizen
In 1633 vertrekt Tasman in dienst van de VOC vanuit Amsterdam naar Batavia. In 1637 is hij weer terug. In 1639 is hij tweede man van de expeditie van Matthijs Quast, waarbij de zeeën ten oosten van Japan worden onderzocht. Tasman heeft voor tien jaar getekend, zodat hij zijn vrouw kan meenemen. In 1640 bezoekt hij als schipper Nederlands Formosa. Hij heeft geschenken aan boord voor de shogun in Edo, die heeft verordonneerd dat de handelspost van Hirado naar Dejima moet worden verplaatst.
De eerste expeditie van Tasman, 14 aug. 1642 tot 15 juni 1643.
In opdracht van Antonie van Diemen, Cornelis van der Lijn, Joan Maetsuycker, Justus Schouten, Salomon Sweers, Cornelis Witsen en Pieter Boreel vertrekt Tasman als commandant van Batavia (het huidige Jakarta) met twee kleine schepen, de Heemskerck en de Zeehaen eerst naar Mauritius om goederen en post af te leveren. Daar komen de schepen op 5 september aan. De schepen, die in slechte conditie zijn, worden gerepareerd, er wordt brandhout gehakt en de bemanning heeft toestemming om te jagen en zich te goed te doen aan vlees, verse groenten en fruit.
Op 8 oktober vertrekt hij met gunstige wind oostwaarts tot een zuidelijker breedte dan tot dan toe gedaan is. Op 6 november begint het te sneeuwen en hagelen en commandant Tasman besluit de koers naar het noorden te verleggen. Ze varen verder dan Pieter Nuyts heeft gedaan en ontdekken op 24 november na zo'n 9000 km zeilen het eiland Tasmanië.
Hij doopt het Antonie van Diemensland. Deze naam wordt behouden door de Britten die er, eeuwen later, de strafkolonie Van Diemensland vestigen.
Op 1 december gaan ze aan land om verse groente en zoet water te zoeken. De bemanning hoort muziek en ziet rookpluimen, maar niemand van de lokale bevolking, de Tasmaniërs, laat zich zien. Met veel moeite wordt een vlag geplant en de beide schepen varen verder naar het oosten.
Op 13 december 1642 krijgen Tasman en zijn mannen een groot hoog verheven landt in zicht. Ze zien als eerste Europeanen de westkust van het Zuidereiland van Nieuw-Zeeland, nu Okarito. De Zeehaen en de Heemskerck varen noordwaarts langs de westkust van Nieuw-Zeeland. Tasman noemt het land Statenland, denkende dat het het eiland is zuidelijk van Kaap Hoorn, dat door Jacques l'Hermite zo is genoemd. Nabij de noordpunt van het Zuidereiland zet hij het anker uit in een baai. Bij het binnenlopen wordt door een Maori op een soort trompet geblazen. Tasman laat deze begroeting op zijn beurt beantwoorden met trompetsignalen. De bevolking benadert de beide schepen, maar blijkt niet geïnteresseerd in de textiel die ze wordt voorgehouden. Bovendien kunnen ze elkaar niet verstaan. Het blijkt dat de woordenlijst voor de Salomons-eilanden die Tasman bezit, afkomstig van Jacob le Maire, niet voldoet. De volgende dag worden vier scheepslieden van de Zeehaen, die in een prauw aan land willen gaan of het andere schip willen bezoeken, gedood. Waarschijnlijk zijn de trompetsignalen van de vorige dag door de Maori's als oorlogsverklaring uitgelegd. Tasman geeft deze plaats de naam Moordenaarsbaai en besluit noordwaarts te zeilen. Niettemin komen er 22 prauwen achter hen aan, waarvan de voorste man een wit vlaggetje in de hand heeft. Hij wordt beschoten door de woedende bemanning van de Zeehaen en een verdere achtervolging blijft achterwege.
De Moordenaarsbaai die nu Golden Bay heet. Auteur: Isaack Gilsemans (1606-1646). Bron: Nationaal Archief. Licentie: Publik Domain.
Tegenwoordig heet Moordenaarsbaai Golden Bay. In deze mooie maar afgelegen baai, nabij de plek waar men denkt dat Abel Tasman zijn schepen voor anker zijn gegaan, wordt in 1942 een monument opgericht. Dit monument wordt op 1992 door koningin Beatrix tijdens haar koninklijk bezoek aan Nieuw-Zeeland 'heropend'.
Op 20 december mist Tasman de zeestraat die later Straat Cook zou gaan heten, die het Noorder- en het Zuidereiland scheidt, en neemt aan dat Nieuw-Zeeland een deel van Terra Australis is, het onbekende Zuidland. Begin januari 1643 ontdekt hij de Driekoningeneilanden. Hij zeilt verder naar de Tonga-eilanden, die hij 20 januari in zicht krijgt. Op het eiland Amsterdam (nu Tongapatu) ruilt hij water, tientallen varkens, 70 kippen, kokosnoten en pisangs tegen wit katoen, een stuk oud zeildoek, diverse spijkers, twee spiegels en een bosje kralen, een sterk voorbeeld van de VOC-mentaliteit. De expeditie vaart langs Vanua Levu, behorend tot de Fiji-eilanden en via de Salomons-eilanden komen de twee schepen na zes weken regen terecht in de Bismarck-archipel, ten noordoosten van Nieuw-Guinea. De papoea's, die in hun versierde prauwen langs komen, tonen nauwelijks belangstelling voor de stukken oude zeildoek en oude spijkers die hen worden aanboden.
In april vaart hij langs het vulkanische Karkar dat in 1616 door Willem Schouten en Jacob le Maire het hoge eiland wordt genoemd. Onderweg kopen ze op de Schouten-eilanden 6000 kokosnoten en honderd trossen bananen voor oude spijkers en messen. De scheepsraad besluit op 24 mei van Halmahera rechtstreeks terug te varen naar Batavia, vanwege de heersende wind en stroom. Op 5 juni zwemt één van de bemanningsleden, die verdacht wordt van aanranding van de kajuitsknecht, stiekem naar de kust. Via Boeton komen de schepen op 15 juni aan in Batavia. Gedurende de hele reis heeft Tasman slechts vijftien bemanningsleden verloren.
Foto links: Kano met handelswaren voor de kust van Nieuw-Guinea. Bron: Niet (meer) bekend.
Voor de tweede keer naar Nieuw-Guinea
Op zijn tweede reis, in 1644, volgt hij de zuidkust van Nieuw-Guinea. Hij wendt de steven al voordat hij de Straat Torres tussen Nieuw-Guinea en Australië heeft kunnen ontdekken, en zet zijn reis westwaarts voort langs de noordkust van Australië, die hij volledig in kaart brengt. Vanuit het oogpunt van de VOC zijn Tasmans ontdekkingen een mislukking; zijn verkenningen zijn te oppervlakkig. Hij is te weinig aan land gegaan en hij heeft geen geschikt handelsgebied gevonden, noch verbeterde zeeroutes naar bekende gebieden. Gedurende meer dan een eeuw (tot de tijd van James Cook), zal de reis van Tasman het enige Europese bezoek aan Tasmanië en Nieuw-Zeeland blijven. Australië wordt nog wel enkele malen bezocht, maar meestal alleen bij toeval (2).
Foto links: Kaap Maria van Diemen. Bron: Niet (meer) bekend.
Tasmans derde expeditie naar de Filipijnen
In april 1648 krijgt Tasman de leiding over een expeditie van acht schepen met 900 zeelui en 250 soldaten die als doel heeft om bij de Filipijnen de Spaanse zilvervloot uit Mexico te onderscheppen. Het nieuws van de op 30 januari van dat jaar gesloten Vrede van Münster is nog niet doorgedrongen in Zuidoost-Azië. Het is niet onmogelijk dat de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden op deze manier probeert de Spanjaarden nog een flinke slag toe te brengen. De expeditie slaagt er echter niet in om een Spaans galjoen te veroveren. Een door de Nederlanders achtervolgd Spaans schip zet de kostbare lading overboord en brengt zichzelf tot zinken. Teleurgesteld trekken de schepen van Tasman langs de Filipijnen waarbij in het kustgebied wordt geplunderd. Na dit mislukte eerste deel van de opdracht zeilt het eskader door naar Ayutthaya om daar als tweede deel van hun opdracht de koning bij te staan bij de oorlog tegen zijn vijanden. De oorlogsplannen van de koning van Ayutthaya zijn echter gewijzigd en de schepen zijn daardoor niet meer nodig. In januari 1649 keren ze terug in Batavia. Tegen Tasman wordt een aanklacht ingediend omdat hij zonder vorm van proces een matroos heeft laten ophangen. Tasman moet een forse schadevergoeding betalen en zijn reputatie is beschadigd. Tasman neemt in 1652 ontslag bij de VOC. Hij behoort inmiddels tot de rijkste inwoners van Batavia. De diaconie in Lutjegast ontvangt na de dood van de zuinige Tasman het schamele bedrag van 25 gulden [3].
Naar hem zijn de Tasmanzee en een nationaal park genoemd, evenals een berg, gletsjer, meer, rivier, baai en een Indie band (Able Tasmans). In Groningen is een hoge torenflat en een afdeling van de Groningse Schoolvereniging naar hem vernoemd. Het Golden Bay Museum in de hoofdstraat van Takaka heeft een permanente expositie over het leven van Abel Tasman en zijn ontdekking van Nieuw-Zeeland. In 1988 onthult koningin Beatrix tijdens een staatsbezoek aan Australië een monument ter ere van Abel Tasman in Hobart, Tasmanië. In zijn geboortedorp Lutjegast is een museum dat zijn hele reis verleden laat zien, en meer uit zijn ontdekking jaren (2). Delfzijl heeft de Abel Tasmanschool gekend van 1930 tot 1988. De school werd Abel Tasman genoemd omdat het een zeevaartschool is geweest. Het gebouw huisvest nu het IVAK en is een Rijksmonument. Anno 2017 is er in Farmsum ook een kringloopwinkel met de naam Abel Tasman.
Deze pagina maakt deel uit van www.nazatendevries.nl. Aan bovenstaande tekst is de uiterste zorgvuldigheid besteed. Desondanks kunnen er best fouten voorkomen. Constateer je fouten en/of heb je vragen, correcties, aanvullingen......... geef die dan even aan mij door via mijn E-mail adres (zie rode balk boven). Wij hebben ons uiterste best gedaan om de auteurs van teksten/citaten en copyrightbepalingen van afbeeldingen te achterhalen. Mocht je rechthebbende zijn en hierover vragen of opmerkingen hebben, neem dan contact op via e-mail. Lees ook de 'Disclaimer' en 'Privacy' voor méér informatie en laat ook eens een bericht achter in het Gastenboek, dan weet ik waarvoor ik het doe.
_(adjusted).jpg)
