'Strokartonfabriek De Dollard' te Nieuweschans

Foto: de strokartonfabriek met daarvóór de Westerwoldse A.

Over het ontstaan van de strokartonfabrieken

Er zijn in het begin al enkele fabrieken in het Rijnland en Oost-Friesland voordat men in Nederland begint met het produceren van strokarton. De akkerbouwbedrijven in het Oldambt en op het Hoogeland hebben grote overschotten aan stro, omdat ze er geen veeteelt bij uitoefenen. Boeren uit het Oldambt leveren wel stro aan de fabrieken in OostFriesland. Deze fabrieken kunnen echter niet lang het gehele stro-surplus uit die streek opnemen. Zowel op het Hoogeland als in het Oldambt verbranden de boeren hun grote overschotten. Geen wonder dat men op het idee komt om hier ook fabrieken te gaan stichten. Toch worden de eerste strokartonfabrieken niet door groepen landbouwers opgericht, maar door particulieren. Bovendien zijn de eerste beide fabrieken niet gevestigd op het Hoogeland of in het Oldambt, maar in Leeuwarden en Hoogezand. Aan het begin van de vorige eeuw komt kunstmest beschikbaar. De veenkoloniale gronden kan men hiermee ook geschikt maken voor de akkerbouw en daardoor komt nog veel meer stro op korte afstand van de al aanwezige surplus-gebieden beschikbaar. Dan kunnen nog meer fabrieken gebouwd worden. Latere plannen om in Duurswold en Westerwolde ook fabrieken te bouwen, zijn evenwel nooit uitgevoerd.

Wat de locatie voor een strokartonfabriek betreft moet rekening worden gehouden met de volgende factoren:

1. de afstand tot de stro-gebieden moet kort zijn omdat stro een volumineus product is en het daarom niet rendabel is om het over lange afstanden te vervoeren
2. er moeten goede voorzieningen zijn om het over lange afstanden te vervoeren,
3. brandstof moet beschikbaar zijn en ook makkelijk aan te voeren,
4. de beschikbaarheid van voldoende, schoon proceswater,
5. men moet personeel kunnen rekruteren dat bereid en geschikt is om in fabrieken te werken.

Al deze factoren in aanmerking nemende zijn de Groninger Veenkoloniën een goede vestigingsplaats. De aanwezige kanalen bieden de mogelijkheid om stro en brandstof (turf) aan-, en het geproduceerde strokarton af te voeren. Schoon proceswater is er voldoende en ook personeel dat in de fabrieken wil werken. Zijn genoemde factoren gunstig in de Groninger Veenkoloniën, in Oude Pekela zijn ze buitengewoon gunstig. Daar komt nog bij dat in Oude Pekela en directe omgeving zich groepjes vormen die bereid zijn geld beschikbaar te stellen voor de bouw van fabrieken. In die groepjes zitten landbouwers, (ex) reders, machine- en scheepsbouwers en bankiers (fam. Groenveld). Vaak gaan ze samen met Elso Free. Van belang is natuurlijk ook dat er in het Oost-Friese land een paar machinefabrieken zijn, die de benodigde machines kunnen leveren. Nadat de Duitse strokartonfabrieken ter ziele zijn gegaan, blijven deze machinefabrieken toch bestaan. Het bovenstaande verklaart waarom in de Veenkoloniën en in het bijzonder in Oude Pekela zoveel strokartonfabrieken zijn ontstaan.

Nieuweschans

De Dollard 1887 een coöperatie van Landbouwboeren

De strokartonfabriek in Nieuweschans is destijds een van de grootste strokartonfabrieken in Nederland. Een weinig succesvolle voorloper, de 'Stoomstroocartonfabriek Nieuweschans', is actief van 1870 tot 1881. Na de sluiting is de fabriek gesloopt en het terrein verkocht. In 1888 wordt door een aantal landbouwers 'De Dollard' opgericht en op de oude locatie van 'Nieuweschans' wordt een nieuwe fabriek gebouwd. Kort na de oprichting wordt reeds gepraat over een coöperatie naar voorbeeld van 'De Toekomst' in Scheemda en in 1903 leidt dit tot de oprichting van de 'Coöperatieve Stroocartonfabriek De Dollard'. In 1981 overgenomen door Bührmann-Tetterode, sinds 2015 onderdeel van Solidus Solutions.

De huidige 'Strokartonfabriek De Dollard' is in 1887 opgericht als een coöperatie van landbouwboeren. Die kunnen op zo'n manier hun stro tot gewin maken door er karton van te maken. De stro wordt aangevoerd en verhakseld en in grote stalen bollen  (Bolkokers) opgeslagen. Vooraan in Winschoten staat een exemplaar voor een glazen kantoor en in de oude fabriek in Scheemda, liggen er ook nog een paar exemplaren.  De bollen worden samengedrukt met kalkwater en dit wordt met stoom gekookt tot een gare pap. Als dit goed is, worden de bolkokers gelost en de gekookte stro wordt doormiddel van Kollerstenen die in Bad Nieuweschans staan bij de karton fabriek, fijn gemalen. Hierna wordt het nog fijner gemaakt met Hollanders dit zijn trommels met stalen messen en na deze behandeling moeten de knopen er nog uit en wordt het op een draaiende oneindige zeef ontwaterd en geperst en tussen hete draaiende cilinders gedroogd. Aan het eind de wordt de boog in vellen gesneden op een bepaalde maat zodat er de gewenste doos van gemaakt kan worden.

In de loop der jaren komt men tot het inzicht dat de stro kokerij ook vervuilend is ten opzichte van het oppervlakte water, net als de aardappelzetmeel industrie. Er wordt geëxperimenteerd met oud papier. Door dit in water op te lossen krijgt men dezelfde pap als waar papier mee gemaakt wordt, dus een dikkere laag pap daar kan men karton mee maken. Het oud papier wordt samen met water in de pulper vermengd. De pulper dit is een stalen kuip waar een roerwerk snel in het rond draait en zo wordt het papier opgelost  en ontstaan er weer vezels, de basis van papier en gewonnen uit hout.

Deze papierpap wordt net als de stropap op een lange zeef gespoten en ontwaterd en verder net zoals de productie van strokarton. Maar de techniek staat niet stil en Nieuweschans bouwt een machine om tot rondzeefmachine nu wordt de papierpap in acht laagjes onder een doek gespoten vanaf ronddraaiende met zeefdoek bespannen cilinders. Hierdoor wordt het karton opgebouwd uit acht laagjes, sterker en wordt het buigzamer doordat de vezels alle kanten opliggen. De automatisering zet ook in de kartonindustrie door en de machines worden steeds meer computer gestuurd en geautomatiseerd.

Inooppulper.

De pulper
Een pulper is een machine die gebruikt wordt bij de productie van papier. Zowel oud papier als ook celstofbalen worden met een pulper met water vermengd. Een pulper is een tank met een opening, waardoor het grondstofmateriaal, celstof of oud papier, kan worden geschoven. Op de bodem of aan de zijkant van de pulper zorgt een zeer krachtig roerwerk voor de benodigde turbulentie. De vezels in de balen of in het oud papier worden in kleine mate door contact met het roerwerk en in grote mate door de door het roerwerk opgewekte turbulenties en schuifkrachten in de water-vezelmassa losgemaakt van de overige vezels.

Schema van het fabricageproces van een strokartonfabriek.

Een pulper kan continu of batchgewijs worden bedreven. In beide gevallen wordt de vezelwatermassa door de pomp afgezogen waarbij een gatenplaat moet worden gepasseerd. De gatenplaat houdt de te grote delen tegen. De gatenplaat bevindt zich direct achter het roerwerk. Bij een batch bedreven pulper bevindt zich een opslagtank na de pulper, omdat de rest van het papierproductieproces continu is.

Schema van een schroefpers.

Er zijn twee soorten pulpers beschikbaar:
* Een lage-consistentie pulper met een consistentie van 4 tot 6%.
* Een hoge-consistentie pulper met een consistentie van 12 tot 18%.

De hoge-consistentie pulper heeft als voordeel een hogere energie-efficiency. Het proces met de lage-consistentie pulper is eenvoudiger uit te voeren. De hoge-consistentie pulper wordt altijd batchgewijs bedreven, omdat de vezelbrij met een dermate hoge consistentie niet verpompbaar is. In de pulper wordt vezelmassa dus nog verdund.

Soms worden ook nog hulpstoffen toegevoegd, zoals natronloog, dat de pH van de massa hoger maakt. Hierdoor kan de vezel beter zwellen, dat wil zeggen water opnemen in de vezel, waardoor de diameter van de vezel toeneemt. Deze behandeling vergemakkelijkt het prepareren van de vezel later in het productieproces.

Zeker bij oud papier wordt een touw of ijzerdraad in de pulper gehangen, waaromheen zich grove verontreinigingen draaien, zodat al in de pulper een grove reiniging wordt verkregen.

De volgende behandeling in het papierproductieproces is meestal de ontstipper of de dikstofreiniging.

Fiberiser met bezinktank.

Nieuwe machine
In Nieuweschans wordt later nog een nieuwe machine gebouwd met tien rondzeef cilinders.  Er draaien nu nog twee kartonmachines in thans Bad Nieuweschans met een grotendeels automatische inpak afdeling vanwaar het geseald via een tunnel naar de expeditie loods gebracht wordt en daar vandaan in vrachtwagens, voor transport naar diverse kartonnage fabrieken die er dozen van maken om als verpakking te dienen voor allerhande producten .

Stoomopwekking
De eerste stoomopwekking wordt gedaan met turf/ kolen en stookolie; tegenwoordig met aardgas. De stoomproductie wordt eerst met een rij van acht liggende stoomketels, waar stookolie onder druk(met stoom) wordt ingeblazen om zo acht bar druk naar de machines te krijgen. Later worden twee lage druk ketels gebouwd en wordt er gestookt op aardgas. In de loop van de jaren komt hier een hoge druk ketel van zestig bar bij, waar een stoomturbine mee wordt aangedreven die weer een generator aandrijft om elektriciteit op te wekken tot 5,5Megawatt met de door de turbine verbruikte stoom. Dit gaat in druk onderuit naar zes bar. Zo worden dan de kartonmachines verwarmd om het product te drogen, maar alles slijt, zo ook de lage druk ketels en de stoomturbine waarna er tweedehands ketels van zusterbedrijven worden overgenomen, waaronder ook een afgassen ketel. Deze wordt voor een deel verwarmd met uitlaat gassen van een straalmotor. De stoomketels worden allen gestookt met aardgas, de staalmotor ook. Deze is 7500Pk, verbruikt zo'n 1600m3 aardgas per uur en aan deze is een generator gekoppeld met een tussenliggende tandwielkast. Er zijn plannen om het gas wat ontstaat in de biologische zuivering ook in de stoomketels te verstoken.

Stoomketels
De stoomketels waren en zijn het hart van de kartonindustrie. Er wordt water in verhit totdat er stoom ontstaat. Hiermee wordt de stoommachine aangedreven en het karton gedroogd. De stoommachine is met dikke trossen verbonden met een as, die door de fabriek loopt om andere machines mee aan te drijven, later wordt er ook nog elektriciteit mee opgewekt.

De lange as is niet meer nodig omdat de machines een eigen elektromotor hebben gekregen, op de stoomleiding van de oude ketels is ook de zogenaamde 'oele' aangesloten. Deze geeft de shift wissel tijden aan en met de dodenherdenking de twee minuten stilte.

Later is er een nieuw ketelhuis gebouwd met lagedruk ketels, maar de techniek gaat door en er komt een hogedrukketel met een stoomturbine die elektriciteit opwekt en de restwarmte weer gebruikt voor het karton droog proces.

Tegenwoordig heeft Solidus Solutions zoals de voormalige Dollard nu heet, een gasturbine. Een gasturbine is een straalmotor van 7500 pk waarvan de uitlaatgassen in een ketel geblazen worden om stoom te maken plus nog twee lage drukketels.

Heel veel processen voor het maken van karton tegenwoordig geautomatiseerd en gebeurt via een procescomputer met beeldschermen waar het hele proces gevolgd kan worden.

Karton
Karton is papier bestaande uit meerdere lagen, met als gevolg een gewicht van meer dan 179 g/m2. Het is ook een benaming voor een verpakking van bordpapier, zoals frisdrank in karton.

Dozen zijn de meest gebruikte toepassing van karton. Voorbeelden zijn een verhuisdoos en een schoenendoos. Ook een verzendkoker (bijvoorbeeld voor het opgerold bewaren of verzenden van posters) wordt vaak gemaakt van karton. Dergelijke kokers worden gemaakt van stroken karton die spiraalsgewijs of parallel om een as worden gewikkeld en met lijm aan elkaar worden gehecht. Karton dient ook als verpakkingsmateriaal, om goederen te beschermen.

Boekbanden worden sinds enkele eeuwen eveneens van karton gemaakt, dat beplakt kan worden met papier, linnen, leer of perkament.

Massiefkartonnen verzendverpakkingen.

Typen karton

Strokarton
Strokarton wordt gemaakt van het restproduct stro. Hoewel tegenwoordig nog amper strokarton wordt gemaakt, was het wel ongeveer 100 jaar de belangrijkste manier om karton te produceren. Tussen 1870 en 1970 werd het in Nederland geproduceerd in de noordelijke provincies Groningen en Friesland en in de aangrenzende Duitse provincies (waaronder in de stad Leer). Bij strokarton is de vezel nog zichtbaar aanwezig. Vooral oud papier wordt nu als grondstof voor karton gebruikt.

Zeeftrommel.

Vouwkarton
Vouwkarton wordt gemaakt van oud papier, populieren- en dennenhout en heeft een basismassa tussen 200 en 600 g/m2. Vouwkarton kan worden gevouwen om er bijvoorbeeld doosjes van te maken. Het moet bedrukbaar zijn en voldoende sterk om het product in de doos te beschermen. Veel verpakkingen van vouwkarton worden gebruikt voor voedings- en gebruiksartikelen zoals rijst, hagelslag, waspoeder, sigaretten, medicijnen enz.

Massiefkarton
Massiefkarton wordt gemaakt van oud papier en heeft een basismassa tussen 500 en 1000 g/m2. Massiefkarton wordt aan één of beide zijden voorzien van een plakpapier om een mooier of beter bedrukbaar uiterlijk te verkrijgen. Plakpapier met een PE-coating wordt toegepast om het karton tegen vocht te beschermen. Massiefkarton wordt op rollen of gesneden op pallets geleverd. In een kartonnage worden er verzendverpakkingen van gemaakt voor bloemen, groenten en diepgevroren vis of vlees. Massief- en vouwkarton worden beiden gemaakt op een kartonmachine in een kartonfabriek.

Video: Mensen in de Strokarton, Deel 1. Zoals het vroeger was.

Video: Mensen in de Strokarton, Deel 2. Zoals het vroeger was.

Golfkarton
Golfkarton is dik, licht en buigzaam, vooral in één richting. Het bestaat uit drie lagen. De boven- en onderlaag zijn hetzelfde en van papier gemaakt. De middelste laag is gemaakt als een golf (daarom de naam golfkarton). Op de punten van de golven wordt lijm gesmeerd waarop de boven- en onderlaag wordt geplakt.

Turfkarton
Turfkarton is karton waarvoor turfvezel als grondstof wordt gebruikt. Naast turfkarton kent men ook turfpapier, in de kwaliteit van pakpapier. In de 19e eeuw is getracht het ingang te doen vinden als alternatief voor producten gemaakt met grondstoffen als lompen en stro.

HK Paper Corrugated fiberboard 1.

Vormkarton
Vormkarton is een uit gerecyclede papierpulp vervaardigd karton dat in een bepaalde vorm is geperst. Het wordt met name gebruikt in de levensmiddelensector voor het verpakken van bijvoorbeeld eieren, groenten en fruit. Daarnaast wordt het als stevig transportverpakkingsmateriaal gebruikt voor bijvoorbeeld tl-buizen, mobiele telefoons, scheerapparaten, wijnflessen en auto-onderdelen.

Van de vele strokartonfabrieken is alleen die in Nieuweschans nog in volledige werking.

Video: Mensen in de strokarton. Deel 3. Van Langzeef tot rondzeef.

Naamsverandering
Strokartonfabriek De Dollard is meerdere keren van naam veranderd, waaronder 'Dollard Karton',  'Buhrman Teterode', 'Kappa Triton' en tegenwoordig 'Solidus Solutions'.  Er wordt nog steeds geïnvesteerd. Onder meer in een grotere waterzuivering en de slotgroep (snijeenheid van de kartonmachine) enz.

Op het ogenblik maakt 'Solidus Solutions' ongeveer 120.000 ton massief karton per jaar. Het maken van een ton karton kost ongeveer, 260Kw elektriciteit, 140m3 Gas, en 2,2m3 water. Ze behoort tot de Smurfit Kappa Groep. Er werken circa 135 mensen.

Men kan over de geschiedenis en de medewerkers van de Karton fabriek in Bad Nieuweschans ook veel lezen op de website van de fabriek.

Voorraad oud-papier

Bronnen tekst en foto's:

Lange tijd is er in dit artikel weinig te zien geweest. Een oud-medewerker van de kartonfabriek heeft daar nu verandering in gebracht. Hij zorgde voor het verhaal, de foto's én de video's, waardoor er in maart 2024 een waardig artikel gepubliceerd kon worden.

1. Nieuweschans in oude ansichten.
2. Een oud-medewerker van de fabriek.

Deze pagina maakt deel uit van www.nazatendevries.nl. Aan bovenstaande tekst is de uiterste zorgvuldigheid besteed. Desondanks kunnen er best fouten voorkomen. Constateer je fouten en/of heb je vragen, correcties, aanvullingen......... geef die dan even aan mij door via mijn E-mail adres (zie rode balk boven). Wij hebben ons uiterste best gedaan om de auteurs van teksten/citaten en copyrightbepalingen van afbeeldingen te achterhalen. Mocht je rechthebbende zijn en hierover vragen of opmerkingen hebben, neem dan contact op via e-mail. Lees ook de 'Disclaimer' en 'Privacy' voor méér informatie en laat ook eens een bericht achter in het Gastenboek, dan weet ik waarvoor ik het doe. Hoogeveen, 29 april 2010. Update: 20 maart 2024. Samenstelling: © Harm Hillinga. ↑ Top