Vervolg van 'Het klooster Oosterwierum te Heveskesklooster, deel 1.

Al in 1319 komen we in de Groninger Archieven een document tegen waarin het klooster Oosterwierum wordt genoemd. Het is een stuk van 8 september 1319 onder inv.nr. 251, reg. 21, nr. kla0021 waarin:

"Robertus, abt te Selwerd, Ludolphus, heer van Gronebeke, prefect van Groningen, Eppo, pastoor te Winsum, Boyo, pastoor te Sauwerd, en Rodolphus Reding, burger van Groningen, verklaren uitspraak te hebben gedaan in het geschil tussen Hinricus van Schelbach, commandeur te Steinfurt, enerzijds en anderzijds de commandeurs van Frisia, namelijk te Warffum, Wijtwerd, Oosterwierum, Finsterwolde, Wymeer, Gommegum, Helse, Harsle, Bowkesete, Abbyngewerve, Bure, Thyuchen, Hove, Wyckleesen, Langhewick, Brederhorna, Buyrle, Bokeleske, Langeholt en Lethemuda over de mate van zelfstandigheid van de Friese commanderijen tegenover Steinfurt."

Het betreft hier dus een Akte van uitspraak door de abt van Selwerd, de prefect van Groningen, de pastoors van Winsum en Sauwerd en Rodolphus Reding in een geschil tussen de commandeur van Steinfurt enerzijds en de commandeurs van Warffum, Wijtwerd, Oosterwierum, Finsterwolde en andere Friese huizen anderzijds over de positie van de laatste ten opzichte van Steinfurt. De originele en volledige tekst is eventueel te lezen op Cartago.

Afb. boven: Kloosterarch., inv.nr. 251, reg. 21. Nummer: kla0021. Datum: 8 sept. 1319.

Het klooster Oosterwijtwerd (waar dit verhaal in eerste instantie niet over gaat) heeft schijnbaar niet lang bestaan. Waarschijnlijk slechts van 1466 tot 1477, want op 23 aug. 1476 staat in een bron (Kloosterarch. inv.nr. 218, req. 602. Nr. kla0602):

"Wij Broder Bernd van Schedelich Balijer upp Westphalen unde Commenduer des huses to Stenforde Unde Mester der huese Sunte Johans Baptisten in Oestvreesland Bekennen in dessen apenen breve So wij in den jaer unses heren dusent veerhundert vijffundetzeventich hadden visiteren laten overmyds personen uut unsen huse to Stenforde vorg. Oesterwijdewert Unde uns do tertijd van der visitacien voer qwam in den generaell Capittel tor Muda, wo dat vorg. hues, zeer verderfflick ghewoerden weer van Commenduren to Commenduren Unde meer dan neghenhundert guldenen ghebracht weer in Schulde, dat wy node hoerden Also dat wy uns dat up bespreken, myd den Commenduer unde kelner to Oesterwerum unde hebben em ghebeden, dat ze dat vorg. hues to Oesterwijdewert een jaer an nemen wolden umme god unde umme unser bede wylle, to beseene wo veer men raken konde myd des vorg. hueses renthe, der Schulde wat mede aff to legghene, daer des meest noet wer to vernoghene Also dat ze gode ten eren, den vorg. huese to Nutticheit unde uns to wyllen, dat een jaer an nemen Unde in den jaer der Schulde eynen groten deel afflachten myd eres selves gude etc. So wy dan in den jaer dar na eyn Capittell vorscreven hadden in unses ordens hues to Werphum des neysten Mandages na Petri ad vinculam int jaer dusent veerhundert zessundetzeventich Beclagheden sijck de vorg.

Commendur unde kelner to Oesterwerum wo ze der schulde to male vele affghelacht hadden unde ghenerleye wijs raken konden myt des vorg. hueses Renthe So hadden ze geerne weeten, waer ze solden des eres waer ne- men oft em dat vorg. hues weder affghenghe Unde segheden uns dat vorg. hues weder up in den Ze er verleghede gelt mochte weder- krijgen So Begherde wij raan van allen commenduren dar jeghenwordich weren wo wij best dar mede doen mochten up dat vorgen. hues unverderfflijck bleve Dem. allen ghereaden duchte dat men dat vorgen. hues erst overbodich weer, den Commendur to Dunebroke dar dat hues vorg. een vorwerck ynne weer, dat also gheschach Meer he en wolde des nicht an nemen Unde entseghede syck des, went he em nicht geraden en konde umme veleheit der schulde So bat ich Broder Bernd vorg. myd Consente der pleghere de do by my weren, den Commenduer van Oesterwerum, dat he dat hues an neme Ick wolde em dat incorporeren myd willen unde Consente des ghemeynen Convents to Stenforde up dat dat hues so jemerlijke nicht vordorven en bleve, daer he syck een weynich up besprack myt zijnen kelner Unde antworde he wolde dat hues annemen gode ten ere unde den guden Sunte Johannes unde omme myner bede willen in den he unde zijne nakomelincge so besorghet woerden wan he unde sijn Convent dar groet an ghelecht hadden nicht affghehendich ene woerde gemaket So hebbe ich dat hues to Oesterwijdewert incroporert den husen tot Oesterwerum myt willen myt wettenheit unde consente des vorg. huses to Stenforde Hijr na bescreven Ick Broder Bernd van Schedelicke Balijer up Westphalen unde Commendur des huses to Stenforde unde Meester der huese ordens Sunte Johans Baptisten in Oestvreesland Bekenne unde betughe in dessen apenen breve, dat ich myd wyllen unde wetten des ghemeynen Convents van Stenforde hebbe incorporert unde incorporeer dat hues van Oesterwijdewert demen huese van Oesterwerum myd all sijner tobehorynge beweghelick unde unbeweghelijck to ewygen daghen van uns oft van all unsen nakomenen Zunder wederropen daer by to blyvene, dat hues vorg. to Regeren unde hanthaven in gheistliken unde wertlijken stucken nicht uutghescheyden Sunder alle arghelijst Myt dusdanen underschede, dat een Commendur unde kelner in der tijt unde dat gemeyne Convent van Oesterwerum dar van staen unde doen sall alle gherechticheit des vorg. hueses alz dat henther to gedaen heft unde ghewontlick ys Respons Visitacien Capittelkost denst upsaete nicht uutghesproken meer noch myn Unde so love ich unde ghemeyne Convent vorg. vor uns unde alle unse nakomenen den Commendur van Oesterwerum unde sijnen nakomenen rechte gude waerscapp to done der incorporacien so vake als dat ghevelle oft noet woerde bueten eren schaden Sunder arghelijst Des to Tughe der waerheit hebbe ich Broder Bernd Balijer unde Commenduer vorg. myn inghesegel vor my an dessen breff gehangen To merer vestnisse hebben wij Broder Hinrick Hornyken prior Broder Ernst van Beveren Schaf- fener Broder Johan van Geysteren pretancie meyster Broder Godert van Graes Rytmester unses vorg. hueses, unse inghesegele zementlike vor uns vor unse ghemeyne Convent unde vor alle unse nakomene an dessen breff wytliken ghehangen Gegheven in den jaer unses heren Dusent veerhundert zessendetzeventich up Sunte Bartholomei Avent des hilligen Apostels."

Het komt er in dit stuk op neer dat Bernd van Schedelich, balijer van Westfalen, commandeur van Steinfurt en meester van Oostfriesland, oorkondt dat, omdat gebleken is dat het huis te Oesterwijdewert, voorwerk van de commanderij te Dunebroke, niet in staat is uit zijn schulden te geraken, ondanks het toezicht van de commanderij te Oesterwerum, waaronder het is gesteld bij besluit van de kapittelvergadering gehouden te Muda in 1475, en omdat Dunebroke dit voorwerk niet wil aannemen, dat daarom Oesterwijderwert met al zijn toebehoren wordt geïncorporeerd bij Oesterwerum. Het stuk wordt bezegeld met de zegels van Bernd van Schedelich, Hinrick Hornyken, prior, Ernst van Beveren, hofmeester, Johan van Geysteren, pietantiemeester, en Godert van Graes, rentmeester. Kennelijk is er vertrouwen in het klooster te Oosterwierum en hebben ze daar hun zaakjes beter op orde.

In 1478 heeft het klooster Oosterwierum een geschil met de buren. Als er staat (Koosterarch. inv.nr. 219, reg. 634. Nr. kla634) dat Johannes, kerkheer te Oterdum, en Ebo Rijtkens te Nordabrock uitspraak doen in het geschil tussen commandeur Eppo, keldermeester Hubbo en de conventualen van Oesterwerum enerzijds en de buren van Nordabrock anderzijds, waarbij bepaald wordt dat een stuk land boven Eeldeshus eigendom van de commanderij is en dat de grens ervan loopt tussen de Zwage en het Rummelant noordwaarts tot aan de Feendick. Een en ander wordt bekrachtigd met de zegels van Johannes en van Evert Horneken die kastelein is te Zuidbroek.

In 1480 komt het klooster Oosterwierum opnieuw in de Groninger archieven voor. Onder nr. kla0653 van dat jaar staat in de kloosterarchieven, inv.nr. 215, reg. 653 het volgende:

"Wij Broder Bernt van Schedelich Balyer up Westphalen Commendur des huses to Stenforde Meister in Oestfreislant Ernst van Beveren Schaffener Hinricus Horneken prior Johannes van Geisteren pietanaen Meister unde gemeyne brodere Conventz des huses to Stenforde vorg. ordens sunte Johans Baptisten bekennen unde betugen in dessen apenen besegelden breve vor uns unde unse nakomenen des huses van Stenforde dat wij to der eer gotz unde des hilligen ordens sunte Johans Baptisten geghunt unde belevet hebben gunnen unde beleven in dessen breve dat men unse hues Oesterwerum belegen in Vreislant in Gronynger gebeide under demen kreseme des stychtz van Munster sal Reformeren na regulen unde statuten des ordens tho leven ghelijk datum desses breves de huse unser orden to Strasberch unde to Collenen levende synt So dat men de juncfrouwen unde vrouwen personen de Orden de daer nu ter tijt profess synt sall schilcken in en ander hues unser orden unde sal vort an syn eyn hues van mans personen des Orden unde willen dat vorsc. hues up desse Reformacien an tho nemende bevelen den Erberen heren Arnde Zekelhorn pastor to Haren de dar unsen habijdt unde orden up entfangen sall dat vorscr. na syner macht in reformatien tho brengen unde to holden unde oft iummendes van den orden des vorscr. hus to Oesterwerum dar rebell unde wederstrevych inne weer de reformactien to hynderne dat de vorscr. Arnt als eyn Commendur mochte na ordens rechte den Cornni- geren unde straffen ok myt den kerkener de wertlike hant dar to tho hulpe nemen oft des noet wer Vort so wille wij unsen alyngen vlijdt dar to doen dat her Arndt vorsc. dar twe tho kryge uthe den Reformerden huess mercklike van Collene de em dat vorsc. hues Oesterwerum unde de brodere helpen institueren na der Regulen unde confirmacien tho leveren unde willen unde sollen na unser macht de Reformacien stercken unde holden vor uns in dem sulven hues unde vor unse nakomelynge to ewygen tijden Vort so wille wij Commenduer unde Convent des huses Stenforde dat men heren Arnde vorg. noch ander Commendur na em komende van der Commendurschap nycht aff setten sollede van uns bestediget sijn sunder mercklike excess unde vordenst welker men uith dragen unde verklaren sall vor uns unde unsen Convente to Stenforde er men se aff setten ende eynen anderen keysen sall unde wanner en de Commendur des huses Oesterwerum vorstorven ys offt anders myt rechte aff ghesat ys So en solle wij en gynen Commendur setten so veer se nicht vorsumelick synt in eren koer dan wen se keysen na ordens rechte solle wij en confirmeren Ok so solle wij Commenduer des huses to Stenforde dat hues van Oesterwerum overmytz nummende visiteren laten offte iurisdictien dar over bevelen dan overmytz Conventualen unses huses van Stenforde unde oft dan de Commendur unde Convent van Oesterwerum menden se overmyddels der visitacien beswart worden boven offte tegen reformatien so moch- ten se up dat pass oft so vake se bswert menden the wesenen twe keysen uith eynen reformerden huse unser orden dar wij dan Consent unde vulbart to geven sollen unde geven sunder ienyge vorder exactien dan unsen scriver for dat consent to scriven unde tho besegelen eyn halff verdell wyns Vort so wille wy dat vorg. hues Oesterwerum beholden unde laten bij ghewontlichen Responss unde Capittels kost ende vorder nycht belasten dan dat hent to dessen tijt ghewest ys Ten weer sake dat wij van noet oft last de uns an komen mochte myt den ghemeynen Convente unde husen van Vreislandt anders eyndrachtlichen over quemen dar inne de van Oesterwerum sik solden dan gheborliken hebben gelijk den anderen unsen husen"

In het kort en vrij vertaald staat er:

"Bernt van Schedelich, balijer van Westphalen, commandeur te Stenforde en meester van Oestfreislant, Ernst van Beveren, hofmeester, Hinricus Horneken, prior, Johannes van Geisteren, pietantiemeester, en de gemene broeders van de commanderij van Stenforde verklaren dat de commanderij te Oesterwerum hervormd zal worden volgens de regels en statuten van de commanderijen te Strasberch en Collene, waardoor Oesterwerum uitsluitend een mannenklooster zal worden, dat Arnde Zekelhorn, pastoor te Haren, tot commandeur van Oesterwerum benoemd zal worden, dat de conventualen van Oesterwerum een commandeur alleen na goedkeuring van de balijer te Stenforde mogen afzetten, dat de balijer te Stenforde de door de conventualen gedane commandeurskeuze moet bevestigen en dat Oesterwerum de gebruikelijke jaarlijkse afdracht aan Stenforde moet betalen."

Afb. boven: RAC GA Kla0654. Kloosterarch., inv.nr. 215, reg. 653.

Het schijnt dat deze hervormingen ook zijn doorgevoerd, want reeds op 18 juli 1486 vinden we in he archief onder inv.nr. 215, reg. 743, nr. kla0743 dat "Herbort van Sneitlage, balijer van Westphalen, commandeur te Stenforde en ther Lage en meester van Oestfreislandt, bevestigt de maatregelen die zijn voorganger Bernt van Schedelick heeft genomen in verband met de hervorming van de commanderij te Oesterwerum (ca. 1480)". Het stuk wordt bezegeld met een ronde zegel in de kleur groen met daarop de naam Herbert van Snetlage. Het randschrift luidt exact:

S(igillum) HERBORDI SNETLAGEN

Op 13 juli 1494 lezen we in de kloosterarchieven (Inv.nr. 220, reg. 831. Nr. kla831) dat "Diudo Edzes en zijn zoon Hemko, kerspellieden van Finsterwolde, verklaren te hebben verkocht aan de commandeur te Oesterwerum, ten behoeve van het huis te Golthorn, een halve akker, gelegen tussen Golthorn en Oestewolt (Oostwold) in Golthorn Maedtlant (Meerland)". Hieruit is op te maken dat het klooster Goldhoorn onder die van Oosterwierum valt.

Goldhoorn

De commanderij Goldhoorn te Finsterwolde, ook een klooster dus van de Johannieter orde, wordt voor het eerst vermeld in 1319 en heeft ongeveer halverwege tussen Finsterwolde en Oostwold gelegen. Vermoedelijk is het een dubbelklooster, waar dus zowel monniken als nonnen hebben gewoond. Omstreeks 1424 wordt een voorwerk te Heiselhusen bij Campen (Krummhörn) gesticht, dat wordt bewoond door monniken en nonnen en in 1446 zelfstandig wordt.

Het ordehuis Fynsterwald valt onder de commanderij van Steinfurt. In 1424 wordt het grondbezit van het klooster belangrijk uitgebreid met een groot landgoed in Heiselhusen. De schenking wordt gedaan door de hoofdeling Brunger (II) van Locquard. Waarom deze bezittingen aan het ver weg gelegen Goldhoorn worden geschonken is niet duidelijk. In 1446 zijn de tegenstellingen tussen Goldhoorn en Heiselhusen zo groot geworden, dat besloten wordt dat Heiselhusen een zelfstandig klooster wordt. Het voorwerk in Heiselhusen is al vele malen groter geworden dan Goldhoorn en groeit nog steeds, in tegenstelling tot Goldhoorn. Tussen 1454 en 1494 is de zelfstandigheid van het klooster Goldhoorn opgeheven en wordt het een voorwerk van Oosterwierum. Het valt net binnen de nooddijk van 1454, die heeft gelopen van Punt van Reide naar Finsterwolde. Goldhoorn heeft geleden door de Dollardoverstromingen, maar waarschijnlijk pas na 1509. In 1540 wordt het klooster voorhet laats genoemd en wordt gemeld dat de 'grangia in Galkohren' wegens de overstromingen weinig meer opbrengt.

Afb. boven: De boerderij van Edzo Hommo Huisman te Goldhoorn tussen Finsterwolde en Oostwold.

Omstreeks 1475 wordt de naam van het klooster in verband gebracht met een verdronken parochie. Dat 'Clooster tho Golthorn' wordt nog in 1498 vermeld, maar volgens een akte uit 1494 is het inmiddels gedegradeerd tot een voorwerk van de commanderij van Oosterwierum

In 1574 zijn de landerijen in het bezit geraakt van de de adellijke familie Sickinge te Warffum, die hier onder meer een tichelwerk in bedrijf heeft. Zij sluiten in dit jaar een overeenkomst met het kerspel Oostwold om gezamenlijk de monding van de Oude Ae af te dammen met een dijkje van ruim een meter hoog.

Goldhoorn is tegenwoordig niet meer dan een kronkel in de weg van Finsterwolde naar Oostwold. Op die plek staat tegenwoordig de boerderij van Edso Homma Huisman, geboren op 22 febr. 1967 te Finsterwolde en gehuwd met Elizabeth Ingeborg Korte, geboren op 17 febr. 1964 te Oostwold., genoemd naar het klooster Goldhoorn. Huisman heeft een akkerbouwbedrijf van 228 hectare met 154 ha wintertarwe als hoofdteelt.

Oosterwierum welvarend

De commanderij Oosterwierum te Heveskesklooster is op het einde van de 15^e eeuw welvarend geweest met een bezit van 1500ha aan land. In het visitatieverslag van 1495 betreffende de commanderij Steinfurt worden de onder Steinfurt ressorterende ordehuizen vermeld met de jaarlijkse belasting die elk huis afzonderlijk aan Steinfurt betaalt. Oosterwierum betaalt van alle genoemde huizen het meest, namelijk 15 gulden (468).

Foto boven: Hertog George van Saksen, 1471-1539. Hertog van Saksen tussen 1500 en 1539. Bron v.d. foto: Wikipedia, collectie Wartburg Stiftung. Licentie: Public Domain.

Vanaf ongeveer 1500 tot 1515 verkeren Stad en Lande in oorlogsomstandigheden. Hertog George van Saksen en graaf Edzard van Oost-Friesland strijden er om de heerschappij, terwijl in 1514 ook hertog Karel van Gelre bij deze machtsstrijd betrokken wordt. Tot overrmaat van ramp strijden Groningen en de Ommelanden ook nog tegen elkáár. De commanderij Oosterwierum ligt niet zo ver van Appingedam, dat in de hele strijd een grote rol speelt. Ongetwijfeld heeft ook het klooster schade geleden ten gevolge van de woeste guerrilla.

In april 1505 wordt Oosterwierum door de Groningers van alle vee beroofd (469). Als hertog Karel van Gelre Friesland bezet en de (vesting)stad Appingedam verovert, aldus het visitatieverslag van 1540, gaan de oude boeken en registers verloren, waarin de bezittingen van de commanderij nauwkeurig zijn opgetekend (470).

Het weerhoudt het klooster er niet van door te gaan met het vergaren van landerijen want op 15 juli 1516 lezen we in de archieven (inv.nr. 221, reg. 972, Nr. kla0972) dat

"Reynt Eppens en zijn vrouw Seerdt, woonachtig te Schiltwolde, verklaren een landruil aangegaan te hebben met commandeur Clawes, prior Johan van Renen, heer Geert van den Dam en de priesters en conventualen te Oesterwerum, waarbij de commanderij 2 1/2 akkers land krijgt die eertijds door commandeur Eppo zijn verkocht, waarvan de akte in bezit is van Reynt Eppens, en waarbij Reynt en Seerdt krijgen een halve akker land, welke beide stukken land deel uit maken van drie akkers land, strekkende van de Schilt in het noorden tot het maar in het zuiden,"

hetgeen bezegeld wordt met het zegel van Boldewijn, kerkheer te Schildwolde In dorso: Eyn wessel van onse holt tho Schyltwolde.

Het klooster wordt kennelijk niet ontzien door de krijgsbenden. Waarschijnlijk vindt deze plundering in 1536 plaats, als namelijk Gelderse soldaten Appingedam bezetten en de hele omgeving van de stad afstropen (471).

Blijkens het visitatieverslag van 1540 zijn de conventualen gedwongen aan de graaf van Oost-Friesland 1500 gulden te geven voor de ondersteuning van de oorlog die hij tien jaar geleden heeft gevoerd tegen de hertog van Gelre (472). Deze eenmalige oorlogsbelasting is twee à drie maal zo hoog als de totale huuropbrengst van het jaar 1540.

Hoe staat de commanderij er in 1540, ten tijde van de visitatie, economisch gezien voor? Zoals gezegd, het grondbezit vormt de economische basis van de commanderij. Verreweg het grootste gedeelte van het land wordt verhuurd aan pachters (473). Het klooster verhuurt het volgende land:

Soms zijn bepaalde landerijen door overstromingen onvruchtbaar geworden en dan is de totale huuropbrengst iets lager. Bovendien heeft de commanderij corpuslanden, bestaande uit akkers en weiden, met een gezamenlijke grootte van 300 jukken en grazen. Van deze bezittingen onderhouden de kloosterlingen, afhankelijk van de vruchtbaarheid van het jaar, 40, 45 of 50 koeien; verder 10, 11 of soms 12 koppels ossen en 10 of 12 paarden, soms meer of minder (476). De conventualen hebben eveneens in eigen gebruik 40 grazen bouwland (477), waarvan zij in gewone jaren in totaal 200 mudden gerst en haver halen(478) Deze 40 grazen bouwland zullen een deel van de 300 jukken en grazen corpusland geweest zijn (479).

Het klooster heeft ook nog een aantal landerijen waarvan de opbrengst bestemd is voor het onderhoud van de priesters: 40 jukken land in Oosterwierum, die aan pacht 20 Emder gulden opleveren en 40 jukken land in Weiwerd, die aan pacht eveneens 20 Emder gulden opleveren.

Behalve al het bovengenoemde bezit de commanderij nog veel weilanden waarvan men het aantal niet kan specificeren, omdat de oude boeken en registers zijn verloren gegaan (zie boven) en commandeur Egebertus Levinck zelf nog maar vijf jaar de administratie van deze goederen bijhoudt. De commandeur moet jaarlijks aan twee priesters rekenschap geven van de ontvangsten en uitgaven (480).

Het ordehuis zelf, gebouwd op een wierde iets ten zuidoosten van Heveskes dat tussen Weiwerd en Oterdum ligt, wordt omschreven als een tamelijk groot huis ("satis ampla doomus") (481). Het ligt niet ver van de Eems, aan de openbare weg van de stad Groningen naar Emden. Door het archeologisch onderzoek dat in de jaren 1982 tot 1988 door het (BAI) Biologisch-Archaeologisch Instituut van de Groninger Rijksuniversiteit is ingesteld naar de wierde Heveskesklooster op het industrieterrein van het Havenschap Delfzijl is ons een en ander bekend geworden over het kloosterterrein en zijn bebouwing (482). Hiervan resteren het fundament van twee elkaar overlappende kerkgebouwen, dat van een ander stenen gebouw ter grootte van 19x9 m buitenwerks, delen van de fundering van een muur die het commanderij terrein omgeeft, twee eveneens rond het terrein lopende grachtenstelsels, de onderbouw van een brug over een van de grachten en het kerkhof.

Waarschijnlijk in de 15^e eeuw wordt het oude kerkgebouw (afmeting circa 32x 12 m buitenwerks) met recht gesloten koor afgebroken. De daarbij vrijkomende steen wordt opnieuw gebruikt in de fundering van de nieuwe kerk. Dit fundament heeft een grootte van ongeveer 36x 10,5 m buitenwerks. Het gebouw bezit een driezijdig gesloten koor en aan de westkant een toren. Aan noord- en zuidzijde van de kerk heeft begraving plaatsgevonden. Onder de begravenen bevinden zich mannen, vrouwen en kinderen, zo blijkt uit een fysisch-anthropologische steekproef.

Afb. boven: Het fundament van het kerkgebouw van de commanderij Oosterwierum te Heveskesklooster (gemeente Delfzijl) tijdens het onderzoek van het BAI (Biologisch Archeologisch Instituut van de Rijksuniversiteit te Groningen in 1985. Gezien vanuit het noordoosten. De toren, opgegraven in 1982 is niet niet zichtbaar. Links boven is de (laatste) boerderij van Heveskesklooster te zien en rechtsboven achter de bomen ligt de Akkemaheerd, waar de familie Doornbos heeft gewoond.

Volgens Van der Aa (in 1844) is het voormalige kloosterterrein ongeveer 12 deimten of 15 grazen lands groot.

Juist wegens zijn ligging aan een openbare weg ondervindt het klooster veel hinder, vooral in tijden van oorlog (483). De kloosterlingen klagen dat ze aan de ambtenaren van de keizer jaarlijks 30 Rijnse goudguldens moeten betalen voor de bevrijding en de verdediging van het vaderland, terwijl hun ordehuis door niemand verdedigd wordt (484).

Er trekken zoveel soldaten en kooplieden (namelijk kooplieden met hun ossen van Denemarken (485) langs het klooster, dat de conventualen een jaarlijkse schade van meer dan 100 Emder gulden hebben (486). We mogen aannemen dat op zijn minst een gedeelte van dit bedrag besteed wordt om de voorbijtrekkende reiziger een nachtverblijf en wat eten aan te bieden en de bedelaar aan de kloosterpoort een aalmoes te geven. De enorme hoeveelheden voedsel die de commanderij jaarlijks nodig heeft, kunnen onmogelijk door 4 priesters en 12 zusters geconsumeerd zijn.

Het mannelijk en vrouwelijk dienstpersoneel en de gasten, armen en bedelaars zullen er hun deel wel van gekregen hebben.

Uit de opgave van de lasten blijkt wat de commanderij jaarlijks zoal gebruikt (487): ongeveer 300 mudden rogge voor het bakken van brood, omdat veel gewone personen en armen het klooster aandeden; ongeveer 40 mudden tarwe om brood te bakken; ongeveer 600 mudden haver en gerst om bier te brouwen en de paarden, varkens en andere dieren te voederen.

Foto boven en onder: Opgraving bij de commanderij Oosterwierum in 1982. Het fundament van de kerktoren is hier duidelijk te zien. Op de achtergrond de oprukkende industrie in dit geval de fabriek van Kaweckie. Oorspronkelijke foto's: ©Harm Hofman.

Voor de dienst van het huis worden ongeveer 30 runderen, koeien en stieren, 40 of 50 varkens en ongeveer 150 of 160 schapen en lammeren geslacht. Er wordt voor 100 Emder gulden vis gekocht en voor 50 Emder gulden zout. Verder worden er voor ongeveer 40 gulden verschillende soorten bier gekocht, o.a. Hamburger bier, Rostocker bier, Lübecker bier, Bremer bier, Brunswijker bier en Hannovers bier (488). Hierbij dienen wij wel te bedenken, dat men in de commanderij zelf al bier brouwt.

Uiteraard hebben niet alle jaarlijkse uitgaven met eten en drinken te maken (489). Wegens de voortdurende overstromingen geven de conventualen in gewone jaren meer dan 100 gulden uit voor het herstellen van oevers en dijken, en dat is nog niet eens voldoende. Aan loon voor knechten en meiden die voor de koeien en de andere dieren moeten zorgen, betalen zij 100 Emder gulden en soms nog meer.

Aan de balijer van Westfalen wordt jaarlijks het volgende betaald:

Meteen na de post die op Oosterwijtwerd betrekking heeft, begint de volgende post met de woorden: Item dant de alia grangia in Golchoren….. (491) (Eveneens geven zij voor het andere (of: een ander) voorwerk in Goldhoorn…. ). Kennelijk was óók in Oosterwijtwerd een voorwerk van Oosterwierum gelegen. Voor het herstel van de huizen en voorwerken (492) geven de conventualen in gewone jaren meer dan 100 gulden uit, want hout is duur. In totaal bedragen de jaarlijkse lasten van de commanderij 641 gulden van verschillende munt.

Het visitatieverslag deelt ons tenslotte nog een en ander mee betreffende de maten, de korenprijzen en de geldkoers van die tijd (493). Een mud is de maat die het gewicht van één man bevat. Een mud rogge wordt verkocht voor 1 goudgulden, een mud tarwe voor 1 Franse kroon, een mud haver en gerst voor 1 Emder gulden.

De koers van het geld is in die tijd als volgt:

Een gras en een juk is hetzelfde en bevat zoveel land als één man met één ploeg, de hele dag doorwerkend, kan omploegen. Dit geldt ook voor Warffum en Wijtwerd, al zijn in de laatstgenoemde commanderij de grazen iets groter.

Als de stad Groningen enerzijds en Oost-Friesland anderzijds in 1545 een ernstig geschil hebben over de vrije vaart op de Eems, houdt gravin Anna van Oost-Friesland in de commmanderij Oosterwierum een bespreking met een Groninger afvaardiging om een spoedige beëindiging van het conflict mogelijk te maken (494). Bij de keuze van de onderhandeelingsplaats zal de ligging van Oosterwierum stellig een rol gespeeld hebben.

Uit een schatregister van 1555 (495) weten wij dat de commanderij dan 530 grazen land in eigen gebruik heeft, waarvan 80 grazen buiten de dijk liggen, dicht bij de Dollard. Het klooster moet per gras 1½ Groninger stuiver belasting betalen. Voor de 450 grazen binnendijks gelegen land komt dat, volgens het register, neer op een bedrag van 25 Karolussgulden, 6 Brabantse stuiver en 2 plak. De belasting voor de 80 grazen buitendijks gelegen land moet dan bijna 4½ Karolusgulden zijn geweest.

Afb.boven: Landruil, waarbij Maurits Ripperda, hoofdeling van Farmsum en Damme een rol speelt. Duidelijk is ook te zien dat het stuk begint met "Maurits Ripperda, hoodeling van Farmsum en Damme". Bron: Cartago.

Op 1 mei 1561 worden er zaken gedaan met Maurits Ripperda, hoofdeling van Farmsum en Damme, zo lezen we in het archief (inv.nr. 222, reg. 1088, Nr. kla1088) want

"Mauris Ripperda, hoofdeling te Farmsum en Damme, oorkondt dat Ludolphus Lingensis, pastoor, en Aeyldt Edzema, kerkvoogd te Hevensches, enerzijds en commandeur Egbertus Levynck en zijn conventualen te Oesterwerum anderzijds, een landruil hebben aangegaan, waarbij het klooster krijgt drie deimt land buiten de zomerdijk in Oesterwerummer hamrik en de kerk twee deimt hooiland aldaar."

Op een van de zegels staat op het randschrift:

MAVRIS RIPPERDA HOV[ELI(ng) F]ARMISSV(m) VN(de) TE(n) DAM

Afb. boven: Een van de zegels op het document RHC GA nr. kla1088.

In september 1583 wordt de commanderij bijzonder zwaar getroffen. Staatse soldaten onder leiding van o.a. Wigbold van Ewsum, heer van Nienoord, komen met 70 à 80 schepen bij Oterdum aan land en beginnen zich daar, zo'n 2000 man sterk, te verschansen (496). Als de soldaten voor hun graafwerk aan de schansen nog geen 10 stuiver per dag krijgen, hebben ze er al gauw genoeg van. Zij steken o.a. het Oosterwierumer voorwerk Nijenhuis in brand, evenals de commanderij zelf, die vol koren en hooi zit, maar de beesten slachten ze en nemen ze mee (497).

Waarschijnlijk is de commandeur, Hieronyymus Eminga, met zijn medekloosterlingen na de brand naar het refugium in Groningen verhuisd. Op zijn aandringen verzoeken de hoofdmannen, burgemeesters en raad, samen met de "verordente" van Stad en Ommelanden op 1 september 1586 aan de "hopman en gecommitteerde oeverste" van de krijgslieden die in Farmsum en omgeving gelegerd zijn, zodanige maatregelen te nemen, dat de overgebleven stenen van het verbrande klooster Oostetwierum niet buiten weten en tegen de wil van de commandeur vervoerd of gebruikt werden (Inv.nr. 227, reg. 1144, Nr. kla1144a). Ook de bomen en kwekerijen van de commanderij mogen niet vernield worden. Het klooster heeft, aldus de brief aan de overste, immers al onherstelbare schade geleden door het innemen van Oterdum en door "desse langduijrende rebellicheit" (498). De commanderij ontvangt soms huur in natura. In 1587 verhuurt het convent enige landerijen te Meedhuizen aan Doe Jacobs en diens vrouw Griete voor een jaarlijkse huur van 10 daalder en daarnaast, afhankelijk van het jaargetijde, schenkingen in vis en gevogelte (499). Ook huur in de vorm van arbeid komt voor. De commanderij verhuurt in 1589 aan Steven Harmens en diens vrouw Elske 5½ akker land (1 akker als landmaat is ca. 2 hectare), gelegen te Slochteren, waarbij de huurders jaarlijks ook nog tien werkdagen lang turf uit het conventsveen mogen graven tot eigen profijt. Als huur moeten Steven en Elske zes werkdagen lang op eigen kosten turf graven tot profijt van de commanderij (500). Het bovengenoemde conventsveen ligt stellig in Slochteren (501).

Op 29 maart 1588 verhuurt Hieronymus Emingha, commandeur te Oesterwerum, aan Augustinus Doens en diens vrouw Anna enige landen onder de klokslag van Siddeburen voor de tijd van een jaar voor een huur van 35 emder guldens (Inv.nr. 225, reg. 1150, nr. kla 1150). Dezelfde commandeur verhuurt op 7 januari 1589 aan Steven Harmens en diens vrouw Elske 5 1/2 akkers land te Slochteren voor de tijd van twee jaar, terwijl Steven en vrouw jaarlijks tien werkdagen turf tot eigen profijt mogen en zes werkdagen tot profijt van de commanderij moeten steken (inv.nr. 226, reg. 1152, Nr. kla1152).

Het is 25 januari 1595 als Hieronimus Eminguus, commandeur te Oesterwerum, verklaart overgedragen te hebben aan Goesen Hendricx en diens vrouw, woonachtig te Wijtwert, het gebruik van een heerd land te Hoecksmeer, groot ca. tachtig grazen, en bij Goesen en diens vrouw lange tijd niet in gebruik geweest vanwege overstromingen, voor de tijd van zeven jaar als vergoeding voor de geleden schade". Een en ander is te vinden in inv.nr. 228, reg. 1160, Nr. kla1160. In dorso: "Consent in plaetze van huyrcerter van Goesen Hendricks van 8 gras lants to Hoecksmeer gelegen om in 7 jaeren gheen huyr begeven, begonnen anno 1595. Goesen Hendricx".

Op 27 maart 1595 verklaren de commandeur en de conventualen van Oosterwierum van Eppe Gheerts en diens vrouw Enghel ontvangen te hebben een som van 100 daalder, een deel van een totaal bedrag van 150 daalder, verschuldigd voor het gebruik van "muerrwerck, liggende steen ende materialen van onsen vervallen klooster to Oesterwerum" ten behoeve van de bouw van een behuizing op een plaats buiten het klooster, hun door de commandeur aan te wijzen (inv.nr. 234, reg. 1161, Nr. kla1161).

Zie afbeelding hieronder:

Afb. boven: Op 27 maart 1595 verklaren de commandeur en de conventualen van Oosterwierum van Eppe Gheerts en diens vrouw Enghel ontvangen te hebben een som van 100 daalder, een deel van een totaal bedrag van 150 daalder, verschuldigd voor het gebruik van "muerrwerck, liggende steen ende materialen van onsen vervallen klooster to Oesterwerum" ten behoeve van de bouw van een behuizing op een plaats buiten het klooster, hun door de commandeur aan te wijzen (inv.nr. 234, reg. 1161, Nr. kla1161)

Op 8 november 1597 lezen we in het archief (inv.nr. 223, reg. 1162, kla1162) dat

"Lodowich Horenken, ambtman, en Goevert Everts, raadsheer, kerkvoogden van de Sunte Mertenskercke te Gronningen, verklaren verkocht te hebben aan de commanderij te Oesterwerum een begraafplaats in het hoge koor in de Mertenskercke, waarin Hyeronimus, commandeur van Oesterwerum, begraven ligt, voor de koopsom van dertig daalders."

Schijnbaar hebben de kloosterlingen dan nog niet in de gaten wat hun een maand daarom staat te wachten, of is het juist de reden geweest om de begraafplaats te kopen. Het origineel is voorzien van het zegel van Lodowich Horenken met de handtekeningen van Lodowich Horenken en Goevert Everts In dorso: Sepultuere brieff in Sunte Martenschoor.

Op 5 december 1597 nemen de Provinciale Staten het besluit de goederen van de commanderij Oosterwierum te inventariseren, met de bedoeling de kloostergoederen in beslag te nemen (503). De inventaris, aangeduid als "inventarium ofte staet van de landen, goederen ende inkoment sampt uuytgave, lasten en swaricheyden des convents Osterwerum", is op 14 juni 1598 gereed (504). Blijkens de inventaris had de commanderij in 1598 in of bij de volgende plaatsen grondbezit:

Waarschijnlijk moeten de "akkers" als landmaten worden opgevat (1 akker als landmaat is ca. 2 hectare). De jaarlijkse huur bedraagt 886 daler en 15 Brabantse stuiver. Veel land is door overstromingen zo slecht geworden, dat het geen of slechts weinig huur oplevert. In enkele gevallen wordt de huur in natura (gerst, rogge) betaald.

De jaarlijkse lasten, schulden en "swaricheyden" van het convent bedragen 583 daler en 25 Brabantse stuiver. Enkele posten willen wij hier noemen. De balijer, Evert van Galen, krijgt jaarlijks 12 goudguldens (19 dal., 6 st.) "van wegen der orden". Aan achterstallige respons wordt nog een bedrag van 24 goudguldens (38 dal., 12 st.) betaald. Het onderhoud van twee studenten te Erfurt kost jaarlijks ongeveer 200 daler, een enorm bedrag voor de commanderij. De conventualen geven éénmaal in de veertien dagen voor 15 stuiver aalmoezen aan de "gemeene" armen (26 daler per jaar); verder geven zij nog dagelijks aan de armen die aan hun deur om aalmoezen komen vragen. Ook verlenen de kloosterlingen dagelijks aan negen of tien weduwen en wezen' 'behulpelicke hantrekinge ende bijstandt ". De liefdadigheid wordt dus nog wel beoefend, al staat de commanderij er financieel zeer slecht voor. Het klooster zit, ondanks het grootgrondbezit, diep in de schulden.

Commandeur Hieronymus Eminga heeft veel geld geleend. Verder heeft hij grote voorschotten gekregen van mensen die de materialen van het verbrande klooster zullen kopen. Het dienstpersoneel heeft nog achterstallig loon te vorderen. Goesen Hindricx die "onse kerck toe Oesterwytwert tot des convents lasten staende”,  heeft gerepareerd, moet nog 54 daler van het klooster hebben. En zo zijn er nog meer vorderingen op de commanderij. De lasten, "swaricheyden" en schulden "op Oesterwierurn staende" bedragen in totaal 1575 daler en 13 Brabantse stuiver. Als wij hier de reeds genoemde jaarlijkse lasten, schulden en "swaricheyden" bij optellen, komen wij tot een bedrag van 2159 daler en 8 Brabantse stuiver. Dit bedrag is dus aanmerkelijk hoger dan het totaal van de inkomsten, die geheel uit huuropbrengsten bestaan (886 dal. en 15 Br.st.).

Sinds de inventarisatie van 1598 wordt de commanderij voortdurend met opheffing bedreigd. De Ommelanden blijven zich echter tegen de secularisatie van het klooster verzetten (507).

Het is namelijk vooral de Stad die het op de Johannieter commanderijen voorzien heeft (508). Op 1 juli 1609 tenslotte worden de commanderijen Oosterwierum en Warffum door de Provinciale Staten tot provinciaal bezit verklaard. Met betrekking tot de beide commanderijen besluiten de Provinciale Staten op 17 maart 1610 onder meer dat de vrije corpuslanden aan de meestbiedenden verhuurd zullen worden en dat de behuizingen "tot miesten proffijt" van de provincie verkocht zullen worden (509). Voor beide kloosters betekent dit de ondergang.

In het rekeningenboek over het jaar 1610 van de rentmeester der kloostergoederen wordt de commanderij Oosterwierum voor het eerst vermeld.

In genoemd jaar heeft de commanderij bezittingen in of bij (510):

Het grondbezit is sinds 1598 dus duidelijk toegenomen. Waarschijnlijk moet "akker" als landmaat worden opgevat. Uit de "Osterwerummer veenen" (bij Slochteren) wordt turf gegraven, waarvan de netto opbrengst 101 Karolusgulden en 5 Brabantse stuiver is. Het "Oosterwerummer huijs" in Groningen levert een huur op van 119 Kar.gl., 7 Brab. st. en 4 plak (512). De gezamenlijke inkomsten van het convent bedragen 4841 Kar.gl., 8 st. en 6 plak. Wat er in 1610 nog over is van de kloostergebouwen zelf, is niet duidelijk. Het kan in elk geval niet véél meer geweest zijn. De rentmeester van de kloostergoederen betaalt aan smid Berent Ellens, wegens geleverd "iserwerck" in het convent van Oosterwierum, een bedrag van 3 Kar.gl., 6 st. en 4 plak (512). Aan "crudener ofte apteecker" Johan Thoomas wordt een som van 13 Kar.gl. en 9 st. betaald wegens "apothekerijen" en "cruijderijjen", die hij aan het convent van Oosterwierum geleverd heeft (513).

Ondanks de sombere berichten gaat het werk van de kloosterlingen gewoon door. Op 23 juli 1599 lezen we (inv.nr. 229, reg. 1163, Nr. kla1163a) "De eigenaren en gebruikers van de landen om en nabij Hoexmeer aan de Grauwe Dijck verklaren een overeenkomst te hebben aangegaan met Anthonius Trajectensis, commandeur te Oesterwerum, over het gebruik van een noodweg over kloosterlanden aldaar, op voorwaarde dat zij hekken zullen plaatsen bij het Mollenheem en aan de Olde Wech, dat zij het hek bij de Olde Wech zullen onderhouden, terwijl de kloostermeier Goesen Hindrick het hek bij het Mollenheem onderhoudt."

Zie afbeelding hieronder:

Afb. boven: De eigenaren en gebruikers van de landen om en nabij Hoexmeer aan de Grauwe Dijck verklaren een overeenkomst te hebben aangegaan met Anthonius Trajectensis, commandeur te Oesterwerum, over het gebruik van een noodweg over kloosterlanden aldaar, op voorwaarde dat zij hekken zullen plaatsen bij het Mollenheem en aan de Olde Wech, dat zij het hek bij de Olde Wech zullen onderhouden, terwijl de kloostermeier Goesen Hindrick het hek bij het Mollenheem onderhoudt. Bron: RHC GA (Groninger Archieven).

Men houdt ook in die tijd kennelijk van het maken van goede afspraken en afspraken op papier komen dan ook veelvuldig voor. Zo ook weer op 17 april 1600 (inv.nr. 229, reg. 1164, Nr. kla1164):

"Rudolff de Mepsche, jonker en hoofdeling te Dursum in Den Ham, Loppersum, Stedum, Scharmer etc., bevestigt de overeenstemming tussen Anthonius Trajectensis, commandeur te Oesterwerum, enerzijds en Havick Louwens en meester Tjaert Thonisson, gevolmachtigden van de eigenaren en gebruikers van de landen te Hoexmeer aan de grauwe Dijck anderzijds, over het gebruik door laatstgenoemden van een noodweg over kloosterlanden aldaar, welke weg loopt vanaf het zuidoosten van Hoexmeer over het Mollenheem noordwaarts tot aan het westen van het maar."

Vooral bij Rudolf de Mepsche is het verstandig alles goed vast te leggen en te voorzien van de juiste zegels, zoals hieronder is weergegeven.

Afb. links: Dit zegel op het document van 17 april 1600 heeft als randschrift R.M. wat staat voor Rudolff de Mepsche.

Ter vergelijking met de bovenstaande overzichten van het jaar 1610 van het totale grondbezit van Oosterwierum volgt hieronder nog het resultaat van de studie van Siemens (514). Volgens hem heeft de commanderij in het begin van de 17^e eeuw het volgende grondbezit:

Het refugium van het klooster, het Oosterwierumer huis in Groningen, komt in de archiefstukken niet vaak voor. Blijkens een oorkonde van 22 maart 1540 verkoopt Albart ten Bussche aan Abel Rekens en diens vrouw Gese een jaarlijkse rente van 6 Emder gulden "uuth Albarts vorscr. dre nye kameren ghelegen up unser Stadt muer, daer Wolter Cloet upt zuyden ende de priesters tho Sunte Marten upt noerden naest an gheswettet syn" en verder uit al zijn andere goederen (515).

Op de achterkant van de oorkonde staat geschreven:

"de preesteren van sunte Marten end Walburgen uut Oesterwerummer huys VI emder gulden".

Kennnelijk behoren de drie nieuwe kamers van Albart ten Bussche in later tijd tot het refugiium (516)

Op 22 oktober 1571 houden de gedeputeerden van Stad en Lande in het Oosterwierumer huis een vergadering (517). Het Oosterwierumer huis is tamelijk groot en bestaat uit verschillende huizen. Het is na het refugium van Aduard wellicht het grootste van alle refugia in Groningen. Het complex ligt aan de oostzijde van de tegenwoordige Schoolstraat (518) en staat er dus nog altijd.

Er hoort een diepe tuin bij die zich oostwaarts uitstrekt tot aan het Schuitendiep, waar ook nog enkele huizen staan die bij het refugium horen. Daar de Ommelander afgevaardigden sinds 1676 gewoon zijn in een deel van het Oosterwierumer huis bijeen te komen, wordt het hoofdgebouw van het voormalige refugium als Ommelander huis aangeduid. Deze naam draagt het gebouw nog steeds. Het Ommelander huis bestaat uit een grote vestibule, een grote vergaderzaal en nog verschillende andere vertrekken. Vroeger heeft het huis een torentje gekend, waarvan de trap door de kleine raampjes in de buitenmuur nog duidelijk te herkennen is. Dit torentje staat in die tijd op de zuidwesthoek van het gebouwen en is, vermoedelijk in 1784 bij de vernieuwing van de voorgevel, gedeeltelijk afgebroken en aan de bovenkant met zink afgedekt. Het restant van de traptoren is uniek in de stad Groningen.

Lees meer: Het klooster OOSTERWIERUM te Heveskesklooster, deel 3.