De kerk van Westernieland. Foto: ©Jur Kuipers.
Omstreeks het jaar 1000 duikt het dorp in de geschriften op onder de naam Mariaburen, behorende bij de parochiana Sancte Petri (Pieterburen). De oudste vermelding van de naam Westernieland dateert van 1447. In die tijd wordt ook wel gesproken van ‘Mariaburen in den Nijenlanden’. Bewoners spreken over Nijlandt. Om verwarring te voorkomen met het dorp Nijlandt bij Roodeschool wordt het dorp Westernieland genoemd. De schrijfwijze is vaak veranderd: 1687 Westernylandt, 1697 Wester Nijelande, 1786 Westernielandt, 1806 Westernyland, 1810 Westernieland.
In 1717 is het dorp bij de Kerstvloed weggespoeld. De 13e-eeuwse kerk blijft echter bespaard en het dorp is meer oostwaarts herbouwd. Ten oosten van het dorp is nog een gedeelte van de in 1717 grotendeels weggespoelde zeedijk te zien. Na de ramp van 1717 is de nieuwe dijk ongeveer 1,5 km meer zeewaarts aangelegd. Na die tijd hebben zich geen nieuwe grote dijkdoorbraken meer voorgedaan. De Noordpolder is na 1815 bedijkt, waardoor de dijk uit 1718 nu als slaperdijk fungeert.
Westernieland krijgt in 1957 waterleiding. Vóór die tijd hebben de inwoners een put of regenton. Als het water op is, heeft men voor ƒ 0,25 per melkbus water kunnen kopen uit de put van de kerk. Dat water gebruikt men dan vooral voor de was.
Het dorp ligt aan de Westernielandstermaar. In het huis naast de kerk (de Weem, pastorie) is op 30 augustus 1944 cabaretier Freek de Jonge geboren. Hij is op 15 oktober 1944 door zijn vader ds. De Jonge gedoopt met de naam Frederik Jan Georg.
De kerk gezien vanuit en noordoosten. Foto: ©Jur Kuipers.
De kerk
Westernieland heeft een rechtgesloten zaalkerk met een fraai interieur. De kerk heeft een blauwe balkenzoldering en de balken dateren uit verschillende perioden. Tegen de koorsluiting staat een 17e -eeuwse kansel met het wapen van collator Schotto Tamminga van Bellingeweer. Op de hoeken van de koorsluiting en de zijgevels zijn overhoekse steunberen geplaatst, terwijl het lijkt alsof er steunberen in de westmuur zijn, omdat die muur breder is dan de toren[1]. Naast de preekstoel uit 1660 staat een eveneens 17e -eeuwse herenbank en liggen een aantal zerken uit de 17e en 18e eeuw. Het dorp is na de kerstvloed van 1717 meer oostwaarts herbouwd zodat de kerk nu helemaal aan de westkant staat.
De kerk gezien vanuit het zuidoosten. Foto: ©Jur Kuipers.
Gebruik
De kerk is in bezit van de Stichting Oude Groninger Kerken, maar wordt beheerd door de Protestantse gemeente Winsum-Halfambt. Sinds 2016 wordt de kerk mede open en daardoor levend gehouden middels het project ‘Kerk in het Dorp’, gebaseerd op drie pijlers: cultuur, zingeving en religie. Voor meer informatie zie: www.kerkinhetdorp.nl. De culturele commissie in Westernieland organiseert jaarlijks een boekenmarkt en ook enkele culturele activiteiten. Aan de noordzijde van de kerk staat een weem (pastorie). In deze boerderijpastorie is in 1944 domineeszoon en cabaretier Freek de Jonge geboren[2].
Tot de Kerstvloed in 1717 het dorp gedeeltelijk wegspoelt, is de 13e -eeuwse kerk van Westernieland het middelpunt van het dorp geweest. Hoewel de kerk overeind blijft, is ze zwaar beschadigd. De deuren van de toren zijn weggeslagen, evenals een stuk muur. Het zeewater staat twee meter hoog in de kerk en alle banken zijn op het koor gespoeld.
Het interieur gezien naar het oosten met in het midden de preekstoel en linksachter de herenbank. Foto: ©Jur Kuipers.
Het romanogotische karakter van de kerk is in de loop van de tijd aangepast. De drie traveeën zijn oorspronkelijk gedekt met koepelgewelven, maar deze worden in 1831 vervangen door een vlak, blauwgekleurd balkenplafond. Tegelijkertijd zijn de spitsboogramen verhoogd. Recent teruggevonden muraalbogen worden nu in de wanden aangegeven. Ook de ingangen, die zich traditioneel tegenover elkaar in de lange gevels hebben bevonden, tekenen zich in het westtravee nog af in het muurwerk, dat bestaat uit een grijs gepleisterde plint en daarboven geel geschilderd pleisterwerk. Op de hoeken van de koorsluiting en de zijgevels zijn overhoekse steunberen geplaatst, terwijl het lijkt alsof er steunberen in de westmuur zijn, omdat die muur breder is dan de toren. Deze 14e -eeuwse toren vervangt waarschijnlijk een klokkenstoel. De toegangsdeur van de toren lijkt te groot te zijn voor de torenmuur. Voor de ingang ligt een rode zandstenen plaat, wellicht een voormalig altaarmensa[3].
Het interieur wordt gesierd door een 17e -eeuwse kansel met het wapen van collator Schotto Tamminga van Bellingeweer. De banken tegen de zuidelijke koormuur zijn voor ambtsdragers geweest, die daar tegenover heeft behoord tot de edele heerd van Zijlbrugge en draagt een gedeeld familiewapen. Het orgel stamt uit 1893; de windvoorzienig kan nog met de hand worden bediend.
Grafzerken van robbenjagers
Bijzonderheden op het kerkhof zijn een tweetal grafzerken die herinneren aan robbenjagers die hier gevestigd zijn geweest, en een regenbak voor de tijden dat water schaars is geweest[4].
De grafzerk van robbenjager Derk Tjark Visser op het kerkhof bij de kerk. Foto: ©Jur Kuipers.
Verbonden met het water is de familie Visser geweest, die in de achttiende en negentiende eeuw op het wad op robbenjacht is gegaan. Op het kerkhof ligt een grafzerk voor de meest vermaarde robbenjager Tjark Derks Visser, die niet alleen robben heeft gevangen en gevild, maar ook een ladder tegen zijn schoorsteen heeft staan om bij slecht weer te kijken of er schepen op het wad in nood verkeren en erop af te gaan. De laatste robbenjager van het wad, Ko Teerling, is ookuit Westernieland afkomstig.
Grafzerk hierboven (en hieronder) is van robbenjager Tjark Visser (1779-1881). Tekst op de zerk: Tot aan zijn vijfenvijftig jaren/Heeft hij de wadden steeds bevaren//Zeehonden vangen was zijn werk/Bij vlijt en zuinigheid zoo sterk/Om zesendertig jaar alhier/Te leven als oud rentenier. Tjark Derks Visser is 92 jaar oud geworden. Hij is sinds in 1858 weduwnaar geworden. Zijn twee zonen en hun vrouwen hebben, zoals het grafschrift vermeldt, "te zijner eer dezen steen alhier gelegd".
De zerk van Jacob Tjarks Visser, die in 1873 is overleden, toont een zeehond en een anker. Van hem wordt verteld, dat hij tegen zijn huis een ladder had staan en een stoel op de schoorsteen. Van daaruit heeft hij bij zwaar weer goed zicht op het wad om te zien of er een schip in nood verkeert. Wanneer dat het geval is, gaat hij er met de boot op af om hulp te verlenen. Wellicht heeft het ook iets te maken gehad met jutten.
Abeelding op de zerk toont een boot met 2 mannen, een roeier en een stuurman, die duidelijk de jacht hebben geopend op twee zeehonden. Foto: ©Jur Kuipers.
De allerlaatste Groningse robbenjager is de in 1893 geboren Ko Teerling. Hij woont tegen de nieuwe zeedijk aan in een zogenaamd Haiderhoeske, een herdershuisje. Mensen die hier wonen moeten bij storm de schapen van de kwelder halen, binnen de dijk brengen en de spekdam sluiten. Teerling jaagt op robben en vist ook, in de Lauwers, op mosselen. Hij verdient aan elke gevangen zeehond vijf gulden: een rijksdaalder premie en de verkoop van de huid en de traan levert eenzelfde bedrag op. Het vet wordt ondermeer gebruikt in de verf- en zeepindustrie. Pas als de traan niets meer opbrengt, stopt de jacht op volwassen zeehonden. Ko Teerling jaagt dan alleen nog op de pasgeboren jongen. Tussen 1950 en 1958 schiet hij jaarlijks ongeveer 600 jonge zeehonden ten behoeve van de bontindustrie. Men beschouwt de robbenjacht destijds als een normale zaak. Aldus een stukje tekst op de website van westernielandweb.nl.
Omschrijving van Hervormde kerk
De kerk is een rijksmonument (nr. 14567). Rijksmonumenten omschrijft de kerk als volgt: Herv. Kerk en toren op kerkhof. Rechtgesloten nog wel 14e -eeuws kerkgebouw met jongere zadeldaktoren. Het schip gepleisterd. In de kerk preekstoel met rijk gesneden kuip, klankbord, kapstokbord; eenvoudig doophek en -banken. Alle overige banken met gesneden lijsten en knoppen. Herenbank met gesneden achterschot. Rijk gesneden orgelkas en eenklaviersorgel, in 1899 gemaakt door de Gebr. van Oeckelen. Koperen kroontje. In de toren klok uit 1753[50] .
Het orgel aan de noordzijde van de kerk. Foto: ©Jur Kuipers.
Klok
P.W. BARON VAN SYTCAMA, HEER VAN BELLINGEWEER ECT., PRIVATIVE UNICUS COLLATOR VAN WESTERNYLAND ECT. E.J.AE. BARONNESSE VAN HUMALDA ECT., G.T. BARONNESSE VAN BURMANIA ECT., DESSELFS BYDE OVERLEDENE GEMALINNEN, 1753. FUDIT J. BORCHHARDT GRONINGAE 1753. SOLI DEO GLORIA.
Wapens, vergezeld van: VIVA UT VIVAS: Rechts: Van Humalda. Midden: Van Sytsama. Links: Van Burmania. Schildhouders: twee omziende eenhoorns.
N.B. Sedert 1943 niet meer aanwezig. Pier Willem van Sytzama, op Bellingeweer, eerst weduwnaar van Ebel Juliana Aebinga van Humalda, daarna van Geertruid Foek van Burmania. Zie: OBS, blz. 73. NAB, 1952, blz. 255. GDW, blz. 740, nr. [4106].
De preekstoel met eenvoudig houtsnijwerk en het wapen van Schotto Tamminga. Foto: ©Jur Kuipers.
Preekstoel
Wapen: Schotto Tamminga. Schildhouders: twee omziende pelikanen.
N.B. Afgebeeld: GHK, blz. 71. Vervaardigd c. 1660 tijdens Schotto Tamminga. Zie: OBS, blz. 73. GDW, blz. 740, nr. [4107].
De herenbank staat aan de noordoostzijde van de kerk. Foto: ©Jur Kuipers.
Herenbank
Wapen: Gedeeld: I op een rots een boom, waarboven een zegenende hand, komend met voorarm schuinlinks uit een wolk, uitgaand van de bovenrand, de hand vergezeld van drie sterren, 2 rechts en 1 links; II een halve adelaar, vergezeld aan de linkerzijde van drie klaverbladen onder elkaar.
N.B. Behoort bij boerderij Zijlbrugge; herkomst van wapen niet bekend van de heer K. J. Ritzema van Ikema. Afgebeeld: GDW, plaat XXX. GDW, blz. 740, nr. [4108].
Het wapen op de herenbank. Foto: ©Jur Kuipers.
De toren
De toren is aan westzijde aan de kerk vastgebouwd en is vrij laag. De galmgaten bevinden zich daardoor niet aan oostzijde. Als de klok luidt wordt dit doorgaans beter gehoord in Pieterburen en Kaakhorn dan in Westernieland zelf. De toren is in 1926 gerestaureerd met een andere steensoort nadat de voorgevel naar beneden stort. De toren staat scheef. Dat is het best te zien aan de ingang, maar is door allerlei aanpassingen is het zo hersteld dat het lijkt alsof deze recht staat. De huidige klok is in 1964 gegoten bij Van Bergen te Heiligerlee.
De toren gezien vanuit het noordwesten. Foto: ©Jur Kuipers.
Avondmaalsbeker
DESE BEKER IS VERNIEWET ALS SCHOTTO TAMMINGA, HEER VAN BELLINGEWEER ETC., ETC., PRIVATIVE UNICUS COLLATOR VAN 'T WESTERNYLANT, DOMI JOH. COENS PASTOOR VAN DE GEMEYNTE SYN GEWEEST IN DEN JAERE ANNO 1706.
Wapen: Tamminga. Schildhouders: twee reigers met opgeheven vlucht.
N.B. Tekst en wapen afgebeeld: APG, blz. 90/91. GDW, blz. 740, nr. [4109].
Enkele grafzerken
Conform GDW liggen er 11 grafzerken in de kerk. Ook ligt er een zerk bij de woning Parmgracht 79 te Amsterdam en een zerk uit 1651 bij de woning aan de Getfertsingel 76 te Enschede. Mogelijk is dit een zerkje voor een kind van Eyse Wiersema en Aeylke Tierts. Op dit zerkje zien we ook de pelikaan met de drie jongen, alsmede een aanziende geharnaste man houdend een zwaard omhoog en de andere hand aan de koppelriem. Voor meer informatie over de zerken zie GDW.
Zerk van Eizo Wyrzema in de kerk
De zerk van Eizo Wyrzema in de kerk. Foto: ©Jur Kuipers.
DE EERZAME EIZO WYRZEMA, GEBOREN IN 'T CLOOSTER WITWERT DEN 17D FEBR. 1685, OVERLEDEN OP ZYLBRUGGE DEN 2D SEPTEMBER 1759 IN DEN OUDERDOM VAN 74 JAREN, IN LEVEN LID DER PROVENCTALE STAATSVERGADERINGE, STAAND ZYL EN DYKREGTER VAN WESTERNIELAND, OUDERLING EN MEDE COLLATOOR VAN EENRUM, ZEER CHRISTELYK IN DEN HERE GERUST, VERWAGTENDE HET LEVEN IN CHRISTUS JEZUS ONSEN HERE.
Wapen: Op een terras een omgewende pelikaan met drie jongen.
HIER LEGT EEN EXEMPLAAR VAN DEUGD / VAN VRUEGD, VAN REEDEN EN VAN ZEEDEN / EEN LANDMAN BOOVEN VEELE / IN BOUWKONST UITGELEESEN / EEN ZANGER ZEER BERUCHT / IN THOONEN HOOG VERHEEVEN / EEN KROON VOOR 'T NAAGESLAGT / DIE EEUWIG WEL ZAL WEEZEN.
GDW, blz. 743, nr. [4115].
Zijn echtgenote Anje Kimminga
Zerk van Anje Kimminga in de kerk naast haar echtgenoot. Foto: ©Jur Kuipers.
ANJE KIMMINGA, HUISVROUW VAN WYLEN DE EERZAME EIZO WYRZEMA, GEBOOREN OP WESTER PAMA, WOONAGTIG OP HUININGA, OVERLEEDEN DEN 3 FEBRUARY 1771 IN DEN OUDERDOM VAN 79 JAAREN EN EENIGE MAANDEN, UITZIENDE NA 'T HEIL VAN C.J.O.H.
Wapen: Gedeeld: I doorsneden: a. een halve adelaar; b. drie klaverbladen; II op een terras een tegen een boom klimmend omgewend hert.
DE MENSCH MET AL ZYN HEERLIKHEIDT / WORDT HAAST LN 'T STOF TER NEER GELEIDT / ALS GRAS EN HOOI DE MENSCHE STERFT / EN ALS EEN BLOEM DES VELDTS VERDERFT / SCHOON HY TOT HOOGE JAAREN KOMT / IS 'T LEEVEN MAAR EEN KORTEN STONDT / DE KRAGT EN VLEUR DES LEE VENS KORDT / HAAST DOOR DE DOODT OFSNEEDEN WORDT.
N.B. Letters: Christus Jezus onzen Heer. Huninga te Eenrum. GDW, blz. 743, nr. [4117].
Albertus Wiersema
Zerk van bedienaar Albertus Wiersema. Foto: ©Jur Kuipers.
TER GEDACHTENIS VAN DEN WELEERWAARDIGEN HEER ALBERTUS WIERSEMA, IN LEVEN BEDIENAAR VAN 'T HEILIG EVANGELIE TE WESTERNIELAND EN SAAXUMHUIZEN. GEBOREN IN MAY 1731, BEVESTIGD IN DEN EVANGELIEDIENST 31 JAN. 1768, OVERLEDEN OP ZYLBRUGGE DEN 28 JAN. 1806 IN DEN OUDERDOM VAN BYNA 75 JAREN.
Wapen: Op een terras een ongewende pelikaan met drie jongen.744
MEN VINDT IN DEZE GROT / HET STOFLYK OVERSCHOT / VAN WIERSMA, DIE WELEER / DEN STANDAARD VAN ZYN HEER / VOOR 'T VOLK VAN 'T NIELANDT / VEEL JAREN HEEFT GEPLANT / ZYN GEEST NAM HOGER VLUGT / EN SCHEPT NU RUIMER LUGT / TERWIJL ZICH ONBEWUST ZYN LYK HIER EENZAAM RUST / EN DOOR EEN STILLE KANT / ONTKIEMT IN SCHOONER PLANT. χώρη εόιγή η.
GDW, blz. 743, nr. [4119].
Zijn echtgenote
TER GEDACHTENIS VAN MEJUFFROUW AALTJEN WIERINGA, HUISVROUW VAN WYLEN DOM. ALBERTUS WIERSEMA, GEBOREN IN NOVEMBER 1745. OVERLEDEN OP ZYLBRUGGE DEN 14 AUG. 1809 IN DEN OUDERDOM VAN BYNA 64 JAREN.
Wapen: Een rechtopstaande tak met drie gestengelde bladeren, 1 en 2, misschien is bedoeld: een klaverblad.
MISCHIEN EEN BLIKSEMSCHICHT / MET HELLEN GLOED EN LICHT / MET SNELLEN VAART EN VLUGT / GEWRONGEN UIT DE LUGT / GELYK EEN VUURGE KLOOT / WAS OORZAAK VAN DE DOOD / WAS OORZAAK, DAT DE LOF / O ZOONEN, VAN HET STOF / DER VROUWE, DIE HEER LEIDT / DUIKT IN D' ONSTERFLYKHEID. SIT TIBI TERRA LEVIS ! !
GDW, blz. 744, nr. [4120].
Een afbeelding van de pelikaan die haar jongen voedt met haar bloed treffen we zowel op de zerk van EIZO WYRZEMA als van ALBERTUS WIERSEMA aan. Foto: ©Jur Kuipers.
Meer over de pelikaan in de kerk lees je hier.
'Houten paal'
In de Landbouwhuishoudkundige Almanak van 1865 wordt melding gemaakt van een 'houten paal', die hier eens op het kerkhof heeft gestaan. Deze heeft op het graf van Jan Pieters Bos gestaan, die op 16 april 1795 is overleden. In een paar dichtregels worden zijn leven en dood samengevat:
HY KOCHT VEEL BEESTEN BY DE BOEREN / OM DIE NAAR HOLLAND TE VERVOEREN / DOCH NU IS HY VAN ALLES AF / EN LIGT HIER OP ZYN RUG IN 'T GRAF
