De (voormalige) Gereformeerde kerk met pastorie van Onderdendam. Foto: ©Jur Kuipers. 2023.

Tegenwoordig: DE KERK

In het kort de kerk in Amsterdamse stijl

De Gereformeerde kerk van Onderdendam uit 1932 is ontworpen door architect Albert Wiersema. Het staat aan de Bedumerweg 34 en is gebouwd in de stijl van de Groninger variant van de Amsterdamse School. De kerk vervangt een te krap geworden gebouw waarin de gereformeerden te Onderdendam sinds 1914 hebben gekerkt[1].
De kerk is een Rijksmonument (nr. 510656) en heeft tussen 1981 en 1984 restauraties ondergaan[2].

De bakstenen zaalkerk en de grote aanbouw aan de achterzijde hebben een zadeldak van blauwzwarte dakpannen. Aan beide kanten bevindt zich een tweezijdige uitbouw met plat dak. In de kerkramen is gekleurd glas in lood aangebracht. De hoge kerktoren staat in het midden van de symmetrische kerk en heeft een gebogen "mijtervormig" zadeldak met koperen bedekking. Het ingangsportaal in de voet van de toren heeft een halfronde dubbele deur met bakstenen decoraties in Amsterdamse School-stijl. De entree is in de jaren tachtig verplaatst naar de noordgevel. Er zijn toen  een vergaderruimte en rouwkamer toegevoegd[3].

De kerkzaal is overkapt door een betimmerd paraboolgewelf. Het houten kerkmeubilair, waaiervormig opgesteld, is ontworpen in Amsterdamse School-stijl. Het orgel van Valckx & Van Kouteren uit 1936 is niet bij de rijksmonumentale status inbegrepen, maar wel de ook door Wiersema ontworpen pastorie en de omheining van de kerk[4].

Sinds de kerkenfusie van 2004 gebruikt de Protestantse Kerk in Nederland de voormalige Hervormde kerk als godshuis. De Gereformeerde kerk is niet meer voor reguliere kerkdiensten in gebruik en is in september 2015 overgedragen aan de Stichting Oude Groninger Kerken.[5][6]

Foto: ©Jur Kuipers, 2023, 2023.

Karakteristiek
In 1932 krijgt architect Albert Wiersema uit Bedum de opdracht een nieuwe kerk te bouwen voor de gereformeerde gemeente. Het gebouw waar vanaf 1914 gekerkt wordt, is te klein geworden voor de snel groeiende gemeente. Wiersema ontwerpt een zaalkerk waarin de invloed van de Amsterdamse school-stijl duidelijk zichtbaar is. Het waaiervormige bankenplan met houten banken is daar een goed voorbeeld van, evenals het met hout betimmerde paraboolgewelf, het podium met daarop de kansel, en de glas-in-loodramen. Het interieur verkeert grotendeels in originele staat. Bijzonder is ook de hoge toren met mijtervormige bekroning[7].

Gebruik
Het gebouw staat het dorp tot beschikking voor culturele, sociale en maatschappelijke activiteiten. Incidenteel zullen er nog kerkdiensten worden gehouden. De kerk beschikt over een ringleiding[8].

Foto: ©Jur Kuipers, 2023..

Een 'regionale variant' van de Amsterdamse school
Noem de kerk van Onderdendam de 'regionale variant' van de Amsterdamse school; het gebouw is een gaaf voorbeeld van de 'expressieve' stroming in de architectuur van de twintigste eeuw. Zowel de vormgeving als materiaalgebruik en de samenhang tussen in- en exterieur laten een duidelijke verwantschap zien met de Amsterdamse school[9].

De uit gesinterde roodbruine bakstenen opgebouwde kerk , de pastorie en het hekwerk zijn alle ontworpen door architect Albert Wiersema en in 1933 opgeleverd. De façade, waar de deels uitgebouwde toren bovenuit steekt, is bijna driehoekig. De kerk heeft aan weerszijden een tweezijdige uitbouw met een driehoek als plattegrond. Deze uitbouwen vergroten de kerkzaal en geven deze zijn uitgesproken vorm: een zeshoek met een breder rechthoekig middendeel. De grote, verticale ramen van de uitbouwen zorgen voor ruim voldoende licht in de kerkzaal[10].

Foto: ©Jur Kuipers, 2023.

De toren is gedekt door een naar buiten gebogen zadeldak van koper met daarop een koperen kruis. De hoogte wordt geaccentueerd door een lange, verticale en inspringende sleuf met kleine, horizontale, bakstenen elementen. Dit zorgt voor een speels evenwicht. In de voet van de toren zit de entree in een iets uitgebouwd portaal met dubbele halfronde deuren gedecoreerd in de stijl van de Amsterdamse School[11].

Het interieur is grotendeels in oorspronkelijke staat. Het rechthoekige middenstuk van de kerkzaal wordt overkapt door een in hout uitgevoerd parabolisch gewelf. Dit type gewelf is ook te vinden in kerken van Egbert Reitsma; Albert Wiersema werkte met hem samen, bijvoorbeeld bij de Goede Herderkerk te Bedum[12].

Foto: ©Jur Kuipers, 2023.

De witgepleisterde wanden hebben een houten lambrisering aan de onderkant. De vloer is van hout en loopt vanaf de kansel iets op. Het bankenplan is waaiervormig met houten banken in de stijl van de Amsterdamse School. Aan de westzijde, op een podium in een ondiepe rechthoekige nis, staat de kansel; deze heeft aan weerszijden een trap. Links en rechts van de kansel zitten deuren in de stijl van de Amsterdamse School en houten banken voor leden van de kerkenraad. De hoge vensters van de kerkzaal hebben gekleurd glas-in-lood met geometrische motieven[13].

Foto: ©Jur Kuipers, 2023.

Het orgel
Het orgel uit 1936 staat op een iets uitkragende verdieping boven de kansel en heeft nauwelijks monumentale waarde. Het is gebouwd door de Fa. Valckx & Van Kouteren en heeft twee manualen en pedaal, hoofdwerk vijf stemmen, nevenwerk vier en pedaal één stem. Het orgelfront met een open opstelling is ook ontworpen door Albert Wiersema[14].

Foto: ©Jur Kuipers, 2023.

De kerk is in het bezit van de Stichting Groninger Kerken en wordt gebruikt door de Stichting DE KERK, Centrum Groninger Amsterdamse School.

Vanaf 1920 heeft de Amsterdamse School-stijl zich verbreid over het hele land, maar nergens op zo'n grote schaal als in Groningen, zowel de stad als de Ommelanden. DE KERK richt zich vooral op het platteland en met name het Hoogeland waar architecten als Rozema, Dertien, Wiersema, Reitesma, Jager en Zevenberg de Amsterdamse School op hun eigen manier vorm hebben gegeven in woonhuizen, kerken, scholen en boerderijen.

Enkele van deze architecten hebben hun opleiding in Amsterdam genoten en nemen zo de Amsterdamse School-stijl mee naar Groningen. In vergelijking met de Amsterdamse School-stijl in de stad Groningen is deze op het Hoogeland soberder en meer ingetogen. Het kleurgebruik, geinspireerd door 'de Stijl' en 'de Ploeg', is uitbundig te noemen. Opvallend zijn de verspringende daken, het hoogteverschil, overstekende daken met een steile helling, abstracte rechthoekige vormen en sterke horizontale lijnen.

Ook hier komen de ladderramen goed tot hun recht. De ambachtelijkheid en het 'eerlijk handwerk' zien we terug in het totaal ontwerp, zowel interieur en exterieur, met veel oog voor detail zoals in glas-in-lood ramen, smeedwerk en strakke decoraties in het houtwerk. Ondanks de crisis van de 30er jaren is er veel gebouwd in de Amsterdamse School-stijl.

Het betreft dan voornamelijk herenhuizen, kerken, middenstandswoningen en, door de overheid gesubsidieerde woningbouw (lage lonen en goedkope bouwmaterialen). Eind 30er jaren gaat men over op meer traditionele 'oudhollandse bouwstijl' de Delftse School met zadeldaken, topgevels en kruiskozijnen. Wat de benaming 'Amsterdamse School' betreft zouden we ook kunnen spreken over architectonisch expressionisme. Omdat de benaming 'Amsterdamse School' algemeen is ingeburgerd en iedereen begrijpt waar het over gaat, hanteren wij de benaming 'Groninger Amsterdamse School'.

Een erfenis

Enkele jaren geleden heeft de Stichting Oude Groninger Kerken uit de erfenis van de fam. Wash de schenking gekregen van een collectie Amsterdamse School meubelen die een plaats hebben gekregen in DE KERK. Wilhelm Andreas Wasch wordt op 6 november 1878 te Middelburg geboren en studeert, na het gymnasium te hebben afgerond, theologie aan de universiteit van Utrecht waar hij in 1904 het kandidaatsexamen doet. Van 1905 tot 1910 is hij predikant aan de Ned. Herv. Kerk te Oudeschans. In 1910 volgt zijn benoeming als predikant bij de Protestantse Gemeente van Palembang (Zuid Sumatra) waar hij tot 1920 werkzaam is geweest.

Van november 1921 tot augustus 1929 is hij predikant te Bondowoso (Java). Op 26 oktober 1930 volgt zijn benoeming bij de Ned. Herv. Kerk van Kiel-Windeweer, waar hij tot hij tot zijn emiraat op 1 januari 1949 als predikant heeft gestaan. Zijn benoeming in Kiel-Windeweer zal het moment zijn geweest dat de fam. Wasch een compleet ameublement uitzoekt bij de meubelfabriek Heres te Veendam, waarvan delen nu de 'ds W.A.Wasch' collectie vormen die in DE KERK is te zien.

Stichting DE KERK organiseert met de Plaatselijke Commissie exposities en tentoonstellingen. In de consistoriekamer staat een vaste collectie Amsterdamse School meubelen in de vorm van een stijlkamer. DE KERK is steeds op zoek naar aanvullingen voor het architectuurarchief en voor de vaste collectie Amsterdamse School meubelen en ander 'huisraad'. Voor schenkingen of bruikleen kun je contact opnemen:

info@dekerkonderdendam.nl.

Lees meer: Lees hier het hele verhaal over ds. Wasch - in voorbereiding -.