De Damkerk met links de pastorie. Ervoor ligt een omgekapte beuk. Foto: ©Jur Kuipers.

 

Het kerkgebouw in Hoogezand heet de Damkerk en is gelegen aan de Hoofdstraat en is een zaalkerk. De kerk staat aan de Hoofdstraat 4. De naam van deze kerk verwijst naar een dam, die ter hoogte van de kerk in het voormalige Winschoterdiep heeft gelegen. De Vonkzaal is bij de Damkerk aangebouwd. Samen met enkele kleinere ruimten, zoals de voorkamer, consistoriekamer en het kerkelijk bureau vormt dit geheel het Damkerkcomplex. Het Damkerkcomplex kan gehuurd worden voor rouw- en trouwdiensten, muziekuitvoeringen.

 

In “Het Huis voor Cultuur en Bestuur” van Midden-Groningen staat een tafel/kunstwerk gemaakt door Marc van Vliet waarvan het hout afkomstig is van de gekapte bijna 200 jaar oude groene beuk die bij de Damkerk in Hoogezand stond. De kap van de boom was noodzakelijk omdat ‘ie ziek was. Toen ik de Damkerk in 2020 fotografeerde lag een groot deel van deze gekapte beuk nog voor die kerk. Aldus Jur Kuipers. Zie foto hierboven. Foto: ©Jur Kuipers.

In 1669 is in Hoogezand in opdracht van de stad Groningen de Damkerk gebouwd. Gelijktijdig is de pastorie aan de kerk gebouwd; het heeft een middentop, een ingezwenkte halsgevel (bepleisterd) met aanzetkrullen en een kuifstuk. Het eenvoudige zaalgebouw heeft rondbogige vensters en de muren worden gesteund door steunberen[1]. Verder is de kerk in 1734 aan de zuidzijde aanzienlijk uitgebreid, nu nog duidelijk waar te nemen aan de rode kleur van de stenen. In 1728 is een nieuwe pastorie gebouwd aan de Kerkstraat ten westen van de kerk. Na de Tweede Wereldoorlog is deze woning weer afgebroken en heeft plaatsgemaakt voor het huidige parkeerterrein.
De Groninger burgemeester Gerhard ten Berge, die in Hoogezand zijn borg Vredenburg heeft laten bouwen, heeft toezicht gehouden op de bouw. Pas in 1808, na een decreet van Lodewijk Napoleon Bonaparte, wordt het gebouw door de stad Groningen overgedragen aan de Hervormde gemeente. De kerk is oorspronkelijk naamloos, maar krijgt later z'n naam als er een dam in het Winschoterdiep wordt gelegd, zoals boven omschreven[2].

 

Foto: ©Jur Kuipers.

Zerk en schouw
In de vloer ligt de zerk voor predikant J.H. Nieuwoldt (†1757). Het gebrandschilderde raam is in 1939 vervaardigd door H. de Ru uit Haarlem. Haaks tegen de kerk gebouwd staat de pastorie (Hoofdstraat 4) uit 1728, een gepleisterd eenlaagspand met verhoogd middenrisaliet, bekroond door een ingezwenkte halsgevel met aanzetkrullen en kuifstuk. De kerkenraadskamer heeft een schouw in Lodewijk XIV-vormen.

 

Foto: ©Jur Kuipers.

Kerkhof
Het erachter gelegen kerkhof wordt in 1668 in gebruik genomen. Hier bevinden zich enkele rijke grafmonumenten van industriële families, waaronder die van F. Meursing (†1891) en van M. Meursing (†1910). Het graf van E. ten Oever (†1893), eigenaar van een ijzergieterij, kreeg een gietijzeren ‘grafsteen’. Binnen een omheind gedeelte staan achttien gelijkvormige, wit geschilderde, gietijzeren grafstenen, de zogenaamde ‘puntpoalen’ van leden van de familie Smit.

 

Grafzerken in de kerk

Foto: ©Jur Kuipers.

 

IOHANNES HENRICUS NIEUWOLDT, NATUS A° 1700, 27 DECEMB., IN DEO REQUIEVIT A° 1757, D. 28 IUN., POSTQUAM ECCLESIAM CHRISTI PARISSET 9 ANNOS IN GERKESKLOOSTER, 12 IN TEN BOER ET 7 IN HOOGEZAND. DEEZ' LEERAARS STOFLYK DEEL RUST ONDER DEZE ZERK / ZYN ZAALGE ZIEL BY GOD NA MOEIT' EN STRYT IN 'T PERK 1 HY WAS EEN BOETBAZUIN, EEN EVANGELITOLK / VAN GOD, GELEERT NA 'T HERT TE SPREKEN VAN ZYN VOLK / EEN ZELDZAAM LIGT, WEL ONGEZIEN BY DIE IN SCHYN / MAAR HOOGGESCHAT BY HEN, DIE WAARLYK CHRIST NEN ZYN.
N.B. Niet meer aanwezig. Vermeld: GSL, blz. 138. GDW, blz. 381, nr. [1980]. GDW vermeldt dat de zerk niet meer aanwezig is in de kerk. Dit blijkt getuige de twee bovenstaande foto's echter niet juist te zijn. Foto: ©Jur Kuipers.

 

 

Foto: ©Jur Kuipers.

 

De twee foto's van de zerken hierboven zijn van Henrika Johanna Woldringh, overl. jkuili 1760. Foto: ©Jur Kuipers.

 

De oudste dateert uit ongeveer 1850, de jongste uit 1944. In de nabijheid staan zeven rijke hardstenen grafmonumenten van de akkerbouwfamilie Mulder. Rond 1890 is de begraafplaats aan de noordoostzijde uitgebreid, waarbij ze een beheerderswoning aan de Knijpslaan 1 heeft gekregen. Bij een verdere uitbreiding naar het noorden, rond 1935, komt ook een met riet gedekt poortgebouw met aula en dienstwoning, ‘De Stille Hof’ gelegen aan de Knijpslaan 2, tot stand[3].

 

Afbeeldingen van de preekstoel

Foto: ©Jur Kuipers.

 

Preekstoel. Wapen van William Buttler op Overwater. Foto: ©Jur Kuipers.

 

Preekstoel. Wapen van Adriaan Joseph Trip of Vredenburg. Foto: ©Jur Kuipers.

 

Preekstoel. Wapen van Jan Duirsema op Stadwijck. Foto: ©Jur Kuipers.

 

Foto: ©Jur Kuipers.

 

Preekstoel

MET DEEZEN PREDIKSTOEL VEREERDEN HIER DE KERK TRIP, BUTLER, DUIRSEMA. GODS ZEGEN KROON HET WERK. UIT PS. XCIII, V ING EZEGENT DOOR F. BUNING, PREDIKANT OP 'T HOOGEZANT, ANNO 1726, APRIL. ADRIAAN JOSEPH TRIP OP VREDENBURG.
Wapen: Drie trippen, 2 en 1.
N.B. Gebeeldhouwde trippen verwijderd en later overgeschilderd: In rood drie gouden trippen, 1 en 2.
WILLIAM BUTLER OP OVERWATER.
Wapen: Onherkenbaar, misschien: Drie kruiken. N.B. Vergelijk: GDW, nr. 1583.
JAN DUIRSEMA OP STADWYCK. Wapen: Doorsneden: A. onherkenbaar; B. drie klaverbladen. N.B. Afgebeeld: OGK, 2, blz. 41. GDW, blz. 381, nr. [1978]

 

Een nieuwe ‘kercke’
In de Resolutie van 26 augustus 1667 wordt toestemming verleend tot het ‘timmeren’ van een nieuwe ‘kercke’ tot meerdere communiteit door ijveren tot het ‘saligmakend woordt ende voorplanting van de ware gereformeerde christelijke religie’. In de vergadering van 31 augustus 1667 van de Staten van Stad en Lande komt de stad met het voorstel tot bouw van een kerk in Hoogezand. Er wordt besloten dit plan uit te voeren en elk lid zal daartoe bijdragen, de stad Groningen en provincie Groningen elk 800 guldens, terwijl de predikant jaarlijks uit des lands kas een traktement van 300 guldens zal genieten. Tevens heeft de stad Groningen besloten 200 gulden ter beschikking te stellen van de inkomsten uit de kloostergoederen te Ter Apel.

 

Wapens: Rechts en Links: Onherkenbaar. Helmteken: drie struisveren. N.B. XVIIIA. Afgebeeld: OGK, 2, blz. 41. GDW, blz. 381, nr. [1979]. Foto: ©Jur Kuipers.

Op 21 februari 1668 wordt nog besloten aan de ‘pastor’, zo wordt de predikant in die tijd vaak genoemd, jaarlijks 2 voeren stadsturf als toelage toe te kenen. Het ontbrekende geld voor de bouw zal uit de vermogens van de ingezetenen moeten worden gevonden. In 1668 hebben Burgemeesters en Raad nog besloten, ter geregelde uitoefening van de godsdienst, ofschoon er nog geen kerk is gebouwd, één van de kleine klokken van de A-toren uit Groningen, met een gewicht van 278 pond, en ter waarde van 166 gulden en 16 stuivers, aan de gemeente van Hoogezand te schenken. De secretaris schat de waarde van de klok hoger in door de toevoeging: ‘Zijnde onder de waardije van 200 gulden’.

 

Tekst op de verdwenen klok:
GERRIT SCHIMMEL HEFT MY GEGOETEN IN DAVENTRIAE VOOR WYER BEELTSNYDER, 1679, SOLI DEO GLORIA.
N.B. Sedert 1943 niet meer aanwezig. GDW, blz. 381, nr. [1977].

 

Gebrandschilderde raam in 1939 vervaardigd door H. de Ru uit Haarlem. Foto: ©Jur Kuipers.

Voordat de kerk is gebouwd wordt de eerste predikant al beroepen in het jaar 1668, het jaar waarin de gemeente is gesticht, namelijk Ds. Henricus van Byler, voorheen predikant in Noorddijk[4].

De kerkdiensten worden voor het gereedkomen van de kerk in een schuur of particulier huis gehouden. Hier komt waarschijnlijk de aanduiding van de kerk als ‘schuurkerk’ vandaan. De bouw van de kerk ligt dus niet voor 1670. Nadere gegevens hierover ontbreken.

Mogelijk heeft op deze plek al een boerderij gestaan. In Friesland spreekt men van een ‘boerenpleats’ en in Groningen wordt een boerderij ook wel met ‘plaats’ aangeduid. Bij de restauratie is in de muur, waar de preekstoel staat, een houten balk aangetroffen. Het is een balk die veel wegheeft van balken die in boerderijen zijn verwerkt ter versteviging van de muren.

In 1729 schenken de families Trip, Butler en Duirsema, bewoners van Hoogezandster hofsteden, een preekstoel aan de kerk. Hun namen en familiewapens worden hierop afgebeeld. De kerk is in 1734 verbouwd en uitgebreid. In 1926 wordt het huidige afgeknot schilddak op de kerk aangebracht, ter vervanging van een dubbeldak. In de kerk herinnert het glas-in-loodraam ‘Zinnebeeld van Geestelijke Vrijheid, Vrede en Geloof’ van Huib de Ru aan het 40-jarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina[5].

 

Het kerkorgel, vervaardigd in 1934 door de orgelbouwer Firma J. de Koff uit Utrecht, verbergt zich achter het oude orgelfront van Johan Frederik Kruse uit 1888. Het klavier van het electronisch aangedreven orgel staat beneden in de kerk. Een mevrouw die mij in 2020 in de kerk liet vertelde mij dat het orgel regelmatig wordt aangepast (“experimenteren”) - het fijne weet ik er niet van… Het pijpwerk ervan vond ik indrukwekkend. Aldus Jur Kuipers. Foto: ©Jur Kuipers.

Het orgel
In 1887 start J.F. Kruse met de bouw van een orgel voor de Hervormde Damkerk in Hoogezand. Het instrument heeft één manuaal met negen stemmen en aangehangen pedaal. In juli 1888 wordt het in gebruik genomen. De firma J. de Koff uit Utrecht vervangt in 1934 het gehele binnenwerk door een nieuw instrument met pneumatische tractuur en kegelladen, dat geheel in een zwelkast is geplaatst. Het front van Kruse blijft er loos voor staan. Dhr. K.M. Luyten uit Enschede is adviseur bij de bouw hiervan. Het front is sindsdien niet meer sprekend. Rond 1970 vernieuwt Mense Ruiter de windvoorziening.

 

Het pijpwerk van het orgel is indrukwekkend. Foto: ©Jur Kuipers.

In 2008 is het orgel door Joost de Wit gerestaureerd en uitgebreid. De frontpijpen zijn ook weer aangesloten en sprekend gemaakt. Het grootste deel van het pijpwerk van De Koff is vervangen door nieuw, vanwege tinpest. De tractuur is electro-pneumatisch gemaakt en er is een speeltafel op de kerkvloer geplaatst. Er is een nieuw zwelkast gemaakt, enkel voor het tweede manuaal. Op 29 augustus 2008 is het orgel weer in gebruik genomen.
De firma De Wit heeft het orgel in 2015 uitgebreid uit met twee registers, een Prestant 4′ en een Nasard 2 2/3′ op het zwelwerk. De stemmingstemperatuur is evenredig zwevend.

 

Het pijpwerk van het orgel is indrukwekkend. Foto: ©Jur Kuipers.

Dispositie:
Manuaal I: C – g3 Bourdon 16′, Prestant 8′, Roerfluit 8′, Octaaf 4′, Quint 2 2/3′, Octaaf 2′, Terts 1 3/5′ – uit Cornet, Cornet IV sterk (vanaf f°), Mixtuur II-III-IV sterk, Trompet 8′, Tremulant.
Manuaal II (in zwelkast): C – g3 Roerfluit 8′ – transmissie, Holpijp 8′, Gamba 8′, Prestant 4′ – 2015, Fluit 4′, Nasard 2 2/3′ – 2015, Woudfluit 2′, Hobo 8′, Tremulant.
Pedaal: C – f1 Subbas 16′ – transmissie, Quintbas 10 2/3′ – transmissie, Octaafbas 8′, Gedekt 8′ – transmissie, Fluit 4′, Bazuin 16′, Trompet 8′ – transmissie, Trompet 4′ – transmissie.
Couplers: Manuaal I – Manuaal II, Pedaal – Manuaal I, Pedaal – Manuaal II, Superoctaafkoppel Manuaal I – Manuaal II, Suboctaafkoppel Manuaal I – Manuaal II, Superoctaafkoppel Manuaal I, Superoctaafkoppel Manuaal II, Suboctaafkoppel Manuaal II.
Accessories: 1 vrije combinatie, 6 vaste combinaties (pp – p – mf – f – ff – tutti), Generaal Crescendo, Tongwerken Af[6].

 

Foto: ©Jur Kuipers.

Klokkentoren
Het gebouw van de Damkerk heeft zelf geen toren. Er wordt in 1783 een klokkentoren geplaatst bij de begraafplaats een paar honderd meter verderop (aan de huidige Meint Veningastraat). In de toren wordt een klok, uit 1679, gehangen die afkomstig is van de Der Aa-kerk in Groningen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is de klok door de Duitse bezetters in beslag genomen en omgesmolten. In 1948 krijgt de toren een nieuwe klok, gegoten door Jacobus van Bergen uit Midwolda[7].

 

Foto: ©Jur Kuipers.

Stichting bijzondere begraafplaatsen
De wijkgemeente Damkerk heeft een zestal begraafplaatsen in eigendom gehad: Hoogezand, Kiel-Windeweer, Kropswolde-kerk, Wolfsbarge, Sappemeer-kerk en Sappemeer Oost. Het beheer van deze begraafplaatsen is nu ondergebracht bij de ‘Stichting Bijzondere Begraafplaatsen Hoogezand-Sappemeer en Omstreken’.

 

Interieur. Foto: ©Jur Kuipers.

Overdracht
Op 12 december 2014 vindt de overdracht plaats van het kerkbestuur naar de ‘Stichting Bijzondere begraafplaatsen’. Voor alle zaken, informatie en vragen betreffende de kerkelijke begraafplaatsen kun je bij deze stichting terecht.

Vrouwenvereniging VONK
In 1928 besluiten een aantal dames om de vrouwen van de kerk één avond per twee weken samen te laten komen om van gedachten te wisselen over het geloof en de Bijbel. Ook zijn er gezangen bestudeerd waardoor de gemeentezang in de eredienst aan kracht wint. Ondertussen wordt er door de dames ijverig gewerkt aan handwerken. Dit is de vrouwenvereniging VONK. Dit staat voor ‘Voor Onze Nederlandse kerk’. Omdat in zeer korte tijd een grote groep dames samenkomt is al snel de ruimte onder het orgel te klein en verhuist men naar de kerkzaal. Ze besluiten om één keer per jaar een verkoping van de handwerken te houden en van de opbrengst te sparen voor een nieuw en groot gebouw. Ondanks de crisisjaren lukt het om binnen tien jaar voldoende geld bij elkaar te krijgen om een gebouw naast de kerk te laten zetten. Dit gebouw krijgt de naam VONK-gebouw. Na een ingrijpende renovatie is 2009 wordt de naam veranderd in Vonkzaal.

 

Interieur. Foto: ©Jur Kuipers.

De quilt
Op zondag 9 november 2014 wordt de quilt geïntroduceerd die, samen met een nieuw katheder en voorbedeboek, een mooie voorbedehoek in de Vonkzaal van de Damkerk gaat vormen. Hieronder vertelt Rina Zinger over de totstandkoming van de quilt[8].

Afb. links: De quilt. Bron: PKN Hoogezand--Sappemeer.

 

Als ongeveer 5 jaar geleden de Vonkzaal, gelegen achter de kerk, gerenoveerd is, moet deze worden ‘aangekleed’. Er wordt een commissie in het leven geroepen die zich hiermee bezig gaat houden. Jan Wilts, destijds de predikant, maakt deel uit van de commissie. De opbrengst van de paascollecte in 2012 wordt voor dit doel bestemd.

Naast de schilderijen van de schepping, die gemaakt zijn door gemeenteleden onder de bezielende leiding van Wilma Horlings, heeft Jan zich sterk gemaakt voor het realiseren van een quilt. Hij weet dat Klara Darwinkel en ik (Rina Zinger) quilten als hobby hebben en heeft ons gevraagd of wij het zien zitten om een quilt te maken.

Na maanden van voorbeelden zoeken, wikken en wegen en  met elkaar overleggen, heeft de commissie besloten om het glas-in-loodraam in kerkelijk centrum ‘De Bron’ in Alphen aan den Rijn als voorbeeld te gebruiken. De kunstenaar, Carel Bruens, heeft hierop een fontein afgebeeld. ‘God is de bron, de klare wel, Zijn lof ontspringt als een fontein’. Uit : Het nieuwe liedboek Lied 68 vers 9 ).

Links staat de boom uit de NBG vertaling Jeremia 17 : 8. ‘Hij is als een boom geplant aan water, zijn wortels reiken tot in de rivier’. Onderaan rechts is de Bruiloft te Kana uitgebeeld. Bovenaan zijn de doop, de regenboog en de wolken weergegeven.

Klara en ik zijn toen in november 2012 begonnen met het maken van een patroon van het raam op het formaat dat wij willen realiseren. Daarna hebben we een plan van aanpak gemaakt, stof uitgezocht en zijn we begonnen. Gedurende zo’n anderhalf jaar zijn we praktisch elke week een morgen of een middag bij elkaar gekomen om aan de quilt te werken. In mei 2014 is de quilt af. We hebben met heel veel plezier aan de quilt gewerkt. Af en toe hebben wij onze twijfels gehad of het wel zo zou worden als wij voor ogen hebben gehad. Maar vaak zijn wij positief verrast geweest dat het eigenlijk net zo is geworden als het ‘echte’ glas-in-loodraam[9].

 

Een deel van de kerk is niet bepleisterd. Er zijn hier twee steensoorten zichtbaar evenals de steunberen. Foto: ©Jur Kuipers.

Rijksmonumenten
In 1973 worden het kerkgebouw, de pastorie en de klokkentoren als rijksmonument ingeschreven in het monumentenregister[10]. Het kerkgebouw staat geregistreerd onder nummer 22263, de pastorie onder nummer 22264 en de klokkentoren onder nummer 22266[11].

De kerk wordt door de RCE als volgt omschreven: Herv. Kerk. Eenvoudig zaalgebouw uit 1669 onder hoog schilddak. Omlijste rondbogig gesloten ingangen, rondbogige vensters; de muren gesteund door steunberen. In de kerk gesneden preekstoel uit 1726, 18e-eeuwse, z.g. Raadsbank en overhuifde herenbank; overige banken merendeels eveneens 18e-eeuws. 18e-eeuwse koperen wandarmen.

De pastorie: Tegen de kerk gebouwde pastorie; gebouw zonder verdieping onder schilddak waarvoor boven de omlijste ingang een Vlaamse topgevel is opgetrokken; aan de top gebeeldhouwde aanzetkrullers en bekroning. Zesruitsvensters, ook in de topgevel.

De klokkentoren: Op het kerkhof eenvoudige klokkentoren uit 1783 bestaande uit twee geledingen en gedekt door laag dak tegen vier frontons. Deze staat aan de Meint Veningastraat 115, 9601 KE te Hoogezand[12].

 

In “Het Huis voor Cultuur en Bestuur” van Midden-Groningen staat een tafel/kunstwerk gemaakt door Marc van Vliet waarvan het hout afkomstig is van de gekapte bijna 200 jaar oude groene beuk die bij de Damkerk in Hoogezand heeft gestaan. De kap van de boom was noodzakelijk omdat deze ziek was. 'Toen ik de Damkerk in 2020 fotografeerde lag een groot deel van deze gekapte beuk nog voor die kerk, aldus Jur Kuipers. Foto: ©Jur Kuipers.