In 2012 en 2013 is de 19e eeuwse kerk wederom toe aan een grondige opknapbeurt. Om de kosten te drukken wordt besloten om niet te gaan graven, doch een en ander loopt niet als gepland. Een toevallige vondst leidt tot een sensationele ontdekking in de zomer van 2012. Spectaculair schouwspel Bij de werkzaamheden wordt aangetoond dat de onderliggende vloer en de kerkbanken houtrot vertonen. Als de kerkbanken worden verplaatst en de houten vloer wordt verwijderd moet de ondergrond onderzocht worden. De aannemer maakt daarvoor kleine kijkgaten in de bodem en in één van de gaten ontdekt men een harde ondergrond en het jaartal 1621. Alle klokken beginnen bij de werklui te luiden en een archeologisch bureau wordt ingeschakeld om verdere inspectie uit te voeren.
Deze inspectie vindt plaats op 10 juli 2012. De kijkgaten mogen wat groter gemaakt worden en zo wordt langzamerhand duidelijker waar men op is gestuit. Het blijkt een donkere stenen grafzerk te zijn uit de 17e eeuw. Een ander kijkgat zorgt voor een nog spectaculairder schouwspel. Er duikt opnieuw een grafzerk op, maar deze is veel ouder en toont in reliëf een riddervoorstelling en gotisch schrift. Door de kerk loopt echter een pad belegd met tegels uit 1930 en dat pad mag niet worden aangetast. Daardoor kan men niet een geheel beeld krijgen van de zerken. Na wat heen en weer gepraat, mag uiteindelijk in goed overleg, het pad tegelpad tegel voor tegel met de hand worden verwijderd en kan er beter gegraven worden.
 Afb. Hayo II Ripperda, overleden in 1504.
Hayo II Ripperda
Mijn hartje begint wat harder te slaan als ik hoor dat het hierbij om de ‘verloren’ grafzerk gaat van de overleden Unico II Ripperda, overleden in 1474, de zerk waar in 1967 naar op zoek ben geweest. De rondom ingebeitelde tekst verraad wie er ooit onder de steen heeft gelegen. Al die tijd heeft de zerk dus inderdaad bestaan en ligt het aan de voeten van Hayo II.
Afb. Unico II Ripperda, overleden 1474.
Unico II Ripperda Terwijl de steen geheel wordt vrij gelegd, komt er nog een zerk tevoorschijn met in het midden een schild dragende gehelmde leeuw en de kwartieren rondom worden door wezens die alleen in onze fantasie voorkomen. Vastgehouden.
De randschrift is in gotische letters gebeiteld en vertelt ons dat de steen toebehoort aan Frouke Onsta, de echtgenote van Focco Ripperda en de schoondochter van Unico II. Zij is overleden in 1477.
Afb. Frouke Onsta
Frouke Onsta Frouke (ook Frouwke) Onsta, de echtgenote van Focco Ripperda en de schoondochter van Unico II. Zij is overleden in 1477
Deze ontdekking roept bij mij herinneringen op aan een avontuurlijke speurtocht met Wiert Jakob Eelssema in 1967. Dat verhaal heb ik al aan het papier toevertrouwd in de biografie van Wiert.
Terwijl men in de kerk gestaag vordert met het blootleggen van de zerken, komt men tot de ontdekking dat er nog veel meer grafzerken verborgen liggen onder lagen puin en zand.
Het blijkt dat maar liefst 25 grafstenen worden aangetroffen die in twee rijen liggen en die deel hebben uitgemaakt van de oude middeleeuwse kerk die ooit op deze plek heeft gestaan en die in 1869 plaats heeft moeten maken voor een nieuw gebouw.
De mooiste plekken in het middenpad zijn voor de Ripperda ’s geweest, terwijl de overige worden ingenomen door andere notabelen zoals kerkvoogden en predikanten. Ook de rekenmeester en de rijke kooplui van Farmsum zijn er begraven, als of niet samen met hun huisvrouw.
Hoe het komt dat men in 1869 niet meer aandacht heeft besteed aan deze zerken? Tegenwoordige springen we met archeologische en historische vondsten beter om dan in de 19e eeuw. In die tijd en ook daarvoor hebben dergelijke ‘schatten’ minder waarden dat in onze tijd. Gelukkig denken we er nu heel wat anders over en worden dergelijke vondsten met handschoenen aangepakt, schoongemaakt, (deels) gerestaureerd en bewaard voor de toekomst.
Merkwaardige vondsten Men treft ook merkwaardige vondsten aan, zoals een vrij brede op de kop liggende grafsteen, bovenop een andere, uit 1597. De opschriften zijn nog goed te lezen en vertellen ons dat het hierbij gaat om het feit dat er in 1652 en 1669 opnieuw andere personen onder de zerk zijn begraven. De gebeitelde en bewapende wildeman op de zerk vertelt ons verder om welke personen het hier gaat. Dat is ook het geval van de brokstukken van een grafsteen uit 1628, waarbij het mogelijk gaat om een kapot geslagen zerk die mogelijk is stukgeslagen bij het aanbrengen van een zuil. Verder heeft men naast de dubbele rij grafstenen ook een plaat van rode Bentheimer zandsteen aangetroffen, daterend uit de 11e of de 12e eeuw. Het vormt echter niet meer één geheel en is waarschijnlijk een sarcofaagdeksel geweest met bovenaan twee ingebeitelde kruisjes, waaruit de conclusie getrokken kan worden dat deze steen mogelijk ook in gebruik is geweest als altaarsteen. Bij de Reformatie zijn dergelijk altaarstenen, naast de beelden, uit de kerken verwijderd; in dit geval is er een in de vloer terechtgekomen.
Bij het onderzoek heeft men nauwkeurig de bodem in kaart gebracht en daarbij is naar voren gekomen dat de vloer door de jaren heen telkens is verhoogd na verzakkingen. Deze verzakkingen hebben ook te maken met de graven die zijn ingezakt. In de verschillende lagen zijn behalve puin van kloostermoppen ook skeletdelen en zand aangetroffen. De zerken hebben ooit het middenpad van de kerk gevormd. Daarboven zijn telkens andere personen begraven waarvoor de Heer van Farmsum zijn toestemming heeft gegeven. Volgens historische stukken zijn er ook personen elders in de kerk begraven, waaronder een dominee. De laatste begrafenis in de kerk heeft plaats gevonden in 1824, daarna mocht er niet meer in de kerk begraven worden.
Rond 16 april 2013 zijn de Middeleeuwse zerken overgebracht naar Veendam, waar ze zullen worden gerestaureerd door steenhouwer Tonkes. De zerken zijn minutieus ingepakt en vervoerd per vrachtwagen. De zwaarste zerk is die van Frouke Onsta en weegt maar liefst 1400 kilo. De zandstenen zerken van Unico II Ripperda (1474) en Hayo Ripperda (1504) blijven in de kerk en zijn te teer om vervoerd te worden.
De hele operatie heeft € 125.000 gekost. Via subsidies van de PKN, de gemeente Delfzijl (€ 10.000), de provincie en particulieren is er € 68.000 opgehaald. De kerkgemeenschap is echter nog met een restant van € 57.000 blijven zitten, wat een flinke financiële last betekent. Dit zal er ook mee te maken hebben gehad dat de overige zerken onder het koor onaangeroerd zijn gebleven.
Meer informatie over de oude en de nieuwere zerken in de kerk van Farmsum is te vinden in de kwartaaluitgave van april 2013 van de Stichting Oude Groninger Kerken, met artikelen van Justin E.A. Kroezen (De middeleeuwse kerk van Farmsum. Eerste hallenkerk van de Ommelanden?); Ko Lening (De vondsten van Farmsum), Redmer Alma (Drie zerken van de familie Ripperda) en Egge Knol (Coert Knol en de jongere zerken in Farmsum).
De zerken in het tijdschrift van de stichting Groninger Kerken:
Voetnoten, bronnen, literatuur: - Groninger Gedenkwaardigheden, A. Pathuis, 1977. - Farmsum.net. - Groninger Kerken, april 2013. Uitg. van de SOGK (Stichting oude Groninger Kerken). ‘Themanummer Farmsum’.
Dronefoto van Farmsum, met in het midden de kerk. Foto: ©Jur Kuipers, 2023.
|
||||||||
Meer lezen:
