Exterieur van de kerk gezien vanuit het zuidwesten. Foto: augustus 1942. Bron: RCE, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.
Engelbert in de 13e eeuw Al vroeg in de 13e eeuw wordt Engelbert genoemd als een kerspel, een parochie behorend tot het bisdom Utrecht. Na de ontginning van het gebied vestigt zich hier een kleine gemeenschap die er een kleine zaalkerk bouwt. De grenzen van de parochies Engelbert, Middelbert en Noorddijk vormen ook de grens tussen de bisdommen Utrecht en Munster.
Het patroonaatsrecht valt onder de ‘persona’ van de Groningse Sint Maartenskerk. Het patronaatsrecht is in de vroege middeleeuwen het recht om een voorstel te mogen doen voor de benoeming van een pastoor van een parochie. Dat voorstel moet dan nog wel door de bisschop bekrachtigd worden.
Behalve politieke invloed houdt het patronaatsrecht ook in dat Groningen de pastoor en de kerk moet onderhouden, maar daarnaast ook de inkomsten van de parochie ontvangt. Ook moet men de patroonheilige van de parochie vaststellen. Het is wel duidelijk geworden dat het inkomen van de pastoor niet ruim is geweest: in de achtermuur van de kerk zijn nu nog gaten te vinden die in de muur ‘de hoek omgaan’. Deze gaten zijn waarschijnlijk gebruikt als nestelgaten voor vogels. De pastoor heeft wellicht de eieren van deze vogels of de vogels zelf gebruikt als voeding, waar dan ‘spreeuwensoep’ van is gemaakt.
Er is op dit moment nog steeds geen duidelijkheid over wie de patroonheilige van Engelbert is. Wel is er een zegel bekend van ‘Kircheer Jakob van Engelbert’[1]. In Cartago vinden we over hem het volgende op 9 november 1475:
De oorkonde zoals afgebeeld op Carthago en waarvan de volledige tekst (Middelduits) onderstaand is weergegeven.
Ick her Jacop kircheer to Engelbert bekenne ende betuge myt dessen apenen breve dat voer my is ghekomen Alle ende Hidde siin echte wyff ende bekanden dat se hebben vercofft, up ghedragen ende over ghegheven Dirick ende Wybbe Wattens siin echte wyff ses gulden renthe jaerlix te boren ende to betalen uut al ende over all Hidden vorscreven goet dat he liggenden hevet inden kerspel van Engelbert sunder al argelist. Men hyr is toe ghesproken dat Alle ende Hidde vorscreven off haer erffgenamen moghen desse vorscreven renthe vry ende quyt kopen tot allen Meye wameer [sic] em des ghenoghet myt hondert arnemsche gulden die renthe by de principael summe. Ende hyr is stocleggen van gheschiet als lantrecht is inden gherichte van Zeelwart daer an ende over ghevesen als buer inden gherichte van Zeelwart int eerste Jonghe Brame, Egbert Veramels Abel Lansema, Elle Eltekens, Luydeken Ydedekens, Egge Tyadens ende Meynolt Brandes. In orkonde der waerheit soe hebben wy vorscreven buer ghebeden her Jacop kircheer vorscreven dessen brief um meerrevestenisse dessen brief te besegelen ende ic her Jacop vorscreven om beden willen desser vorscreven buer myn segel beneden an dessen brieff ghehanghen. Gegheven inden jaer ons heren doemen screeff dusent vierhondert ende vyff ende tseventich des don[...]dages voer sunte Mertens daghe inden wynter.
Transcriptie: Jacop, kerkheer te Engelbert, oorkondt dat Alle en zijn vrouw Hidde hebben verkocht en bij stoklegging overgedragen aan Dirick en diens vrouw Wybbe Wattens een jaarlijkse rente, gaande uit de goederen van Hidde in het kerspel van Engelbert, welke rente afgekocht kan worden met honderd arnhemse guldens[2].
Afbeelding links: de zegel van Jacob, kerkheer te Engelbert. Deze hangt aan de oorkonde hierboven. Foto: Cartago.
Ontwikkeling van de kerk
De vorm van de kerk is in de loop van de eeuwen sterk veranderd. In de 13e eeuw staat er alleen een kapel, iets groter dan het huidige koor van de kerk. In die kapel bevindt zich een ruimte in de muur waar men de attributen in heeft bewaart die bij de godsdienstoefeningen gebruikt worden. De ruimte wordt gecompleteerd met daarboven een zerk met gebeeldhouwde bekroning. Deze ruimte in de muur kennen wij nu als de ‘sacramentsnis’ (zie foto hieronder).
Piscina
In deze oorspronkelijke kapel vinden we in de tegenoverliggende muur een ‘piscina’, bedoeld om de priester zijn handen te laten wassen met ritueel geheiligd water. De piscina is middels een aarden buis verbonden met de grond, waardoor het geheiligde water rechtstreeks kan terugvloeien in de aarde. Het kerkgebouw is in de loop van de eeuwen veelvuldig verbouwd. De eerst bekende verbouwing vindt plaats in 1501. Daarbij krijgt de kerk een nieuw koor en smallere vensters.
Vergroting van de kerk
Tegen het eind van de zestiende eeuw, in 1594, wordt de kerk sterk vergroot. Het nieuwe gedeelte wordt niet helemaal haaks op de oude bebouwing geplaatst, zodat er een knik is ontstaan in de gevel. Aan deze slordigheid in de bouw heeft men een heuse legende verbonden. De bouw van de kerk drukt in de legende het lijden van Christus uit: ‘Hangend aan het kruis kon Christus zijn hoofd niet meer fier rechtop houden en liet het schuin zakken’.
In 1601 wordt er een preekstoel met renaissancevormen geplaatst, en in 1630 krijgt de kerk een klok.
Grote verbouwing in 1779
In 1779 wordt er opnieuw een grote verbouwing uitgevoerd. Daarna lijkt het een poos rustig te zijn geweest totdat er in 1904 een verbouwing volgt waarbij het plafond wordt vervangen door een vlakke houten zoldering. Deze zoldering is nu nog aanwezig.
In 1938 wordt het huidige Flentrop orgel geplaatst.
In 1948 wordt bij het plaatsen van lambriseringen de sacramentsnis in stukken gehakt en in de tuin van de toenmalige kerkvoogd begraven!
Maar ook bij latere verbouwingen, zoals in 1972, is men niet erg zorgvuldig omgegaan met het erfgoed. De zwartwitte tegels worden vervangen door grindtegels, de muren bekleed met geverfde hardboard platen en tussen het schip en het koor wordt een dichte, eveneens hardboard wand geplaatst. De preekstoel wordt verkocht aan Baflo.
Overname door de Stichting Oude Groninger Kerken
In 2000 lijkt de aftakeling een keer te nemen doordat de kerk eigendom wordt van de Stichting Oude Groninger Kerken.
De in stukken gehakte sacramentsnis wordt gerestaureerd en herplaatst, inclusief de gotische bekroning. De muren worden gepleisterd en er wordt een houten vloer in gelegd.
Maar nog is de verbouwingsellende niet voorbij: het stucwerk van de muren laat los en de al jaren beschikbare preekstoel uit Heveskes ligt bij de restaurateur te wachten op plaatsing.
Ook het orgel uit 1938 heeft een grondige opknapbeurt nodig.
De Culturele Commissie Engelbert is al jaren hard bezig om door middel van het organiseren van concerten de nodige financiën bij elkaar te krijgen. In 2009 heeft de Rabobank de jaarlijkse stimuleringsprijs aan Engelbert toegekend om dit orgelproject te ondersteunen[3].
Langgerekte kerk
De kerk van Engelbert is nu een eenvoudige langgerekte (Nederlands Hervormde) zaalkerk op een omheind kerkhof aan de Engelberterweg 39 in Engelbert. De kerk heeft de status van rijksmonument en is sinds 2000 eigendom van de Stichting Oude Groninger Kerken. De kerk wordt tegenwoordig alleen nog gebruikt voor culturele activiteiten.
Een kapel bij Engelbert
In de 13e eeuw wordt, zoals we reeds hebben gezien, gesproken over een kapel bij Engelbert, waarvan het patronaatsrecht berust bij de persona van de Maartenskerk in Groningen. De patroonheilige van de kerk is onbekend, maar een pastoorszegel uit 1475 doet vermoeden dat het mogelijk de heilige paus Fabianus is. Het onderste deel van de koorsluiting dateert uit de 14e eeuw.
In 1501 wordt een nieuw koor gebouwd en krijgt de kerk smallere vensters. Het driezijdig gesloten koor wordt versterkt met vier steunberen. Eind 16e eeuw wordt de kerk sterk vergroot, waarbij het nieuwe deel niet helemaal haaks op het koor wordt geplaatst, zodat er een kleine knik ontstaat. De reden daarvoor is niet bekend.
In 1601 krijgt de kerk een nieuwe renaissancistische preekstoel en in 1630 wordt in de eenvoudige dakruiter een luidklok geplaatst.
Interieur naar het oosten met hier nog de banken en de oude preekstoel. Foto: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, 1942. Onbekende fotograaf.
Verbouwing in 1779
In 1779 wordt de kerk sterk verbouwd en krijgt dan de huidige spitsboogvensters in de noord- en zuidmuur. De bestaande kleine raampjes in het koor worden vervangen door lancetvensters. Mogelijk wordt dan ook de huidige westgevel aangebracht waarbij de ingang een ronde, geprofileerde boog en een halfrond bovenlicht krijgt.
In 1903 wordt de klok door een onbekend persoon gestolen uit de dakruiter.
In 1904 wordt de kerk opnieuw ingrijpend verbouwd, waarbij het huidige schrootjesplafond wordt aangebracht en de kerk wit wordt bepleisterd. In 1938 wordt het huidige Flentrop-kerkorgel geplaatst.
De aanpak in 1948
In 1948 worden lambriseringen geplaatst in de kerk. Daarbij wordt de aanwezige sacramentsnis met een natuurstenen bekroning van gotische maaswerk in stukken gehakt en begraven in de tuin van de toenmalige kerkvoogd. In 1949 wordt een nieuwe klok in de dakruiter geplaatst uit de werkplaats van Van Bergen uit Heiligerlee.
Interieurwijziging in 1972
In 1972 wordt het interieur van de kerk sterk gewijzigd. Dit gebeurt omdat er te weinig geld wordt ingebracht door de inwoners zelf. De oorspronkelijke zwartwitte tegelvloer wordt daarbij vervangen door gewassen grindtegels, de wanden worden bekleed met geverfd hardboard en ook tussen het schip en het koor wordt een hardboarden wand geplaatst, de banken worden vervangen door stoelen en de preekstoel wordt overgedaan aan de Stichting Oude Groninger Kerken, die er een nieuwe bestemming voor vindt in de Sint-Laurentiuskerk in Baflo. In plaats hiervan wordt een nieuwe, mobiele preekstoel in de kerk geplaatst, die door de smid uit het dorp gemaakt is. Deze nieuwe inrichting wordt door buitenstaanders niet erg gewaardeerd. Het Nieuwsblad van het Noorden vergelijkt het in 1996 met een 'schaftlokaal'. Door de Stichting Oude Groninger kerken wordt van een 'bouwmarktoplossing' gesproken[4].
Restauratie tussen 2000 en 2005
In 2000 komt de kerk in handen van de Stichting Oude Groninger Kerken, die de kerk tussen 2002 en 2005 restaureert, waarbij alle wijzigingen uit de jaren 1970 weer zijn teruggedraaid. De hardboard wanden worden verwijderd, de grindtegels worden vervangen door een houten vloer en het plafond wordt met geometrische motieven geschilderd in een grijstint. De sacramentsnis, waarvan de brokken door bouwhistoricus W.J. Berghuis[5] zijn bewaard, wordt gerestaureerd en teruggeplaatst in de noordmuur van het koor.
In de zuidmuur van het koor worden resten van een piscina teruggevonden en weer in het zicht gebracht.
In 2013 wordt de tweede fase van de restauratie uitgevoerd, waarbij onder andere het orgel wordt gerestaureerd en het pleisterwerk wordt hersteld. Bij dezelfde gelegenheid worden in de kerk van Engelbert ook historische attributen uit de ontvolkte Delfzijlster Oosterhoek geïnstalleerd. Het gaat in de eerste plaats om de preekstoel met fraai rococo houtsnijwerk van Abraham Bekenkamp uit 1781, die afkomstig is uit de leegstaande kerk van Heveskes. Ook de drie 18-eeuwse psalmborden uit de gesloopte kerk van het verdwenen Oterdum zijn nu in Engelbert in gebruik[6].
De piscina van de kerk
Een piscina is een ondiep bassin gemaakt van een grote steen die geplaatst is in de muur van de kerk, in de buurt van het altaar. De piscina wordt gebruikt voor het wassen van de communieschalen tijdens de Katholieke periode en het reinigen van de handen tijdens de mis.
Soms wordt de piscina ook gebruikt voor het weggooien van bij de sacramenten gebruikte materialen en voor liturgische wassingen. Piscina's vind je in rooms-katholieke, anglicaanse en lutherse kerken. Ook in de Oosters-orthodoxe kerk is een soortgelijke schaal of bekken gebruikt. De kerk in Engelbert is in vroeger tijden ook een katholieke kerk geweest.
Het sacrarium is de afvoer van de piscina.
In Engelbert is de piscina een holte in de muur en gaat de afvoer, het sacrarium, direct naar buiten.
Piscina's zijn vaak gemaakt van natuursteen en zijn voorzien van een afvoer. Het woord piscina is uit het Latijn afkomstig en wordt in oude tijden gebruikt voor vijver en later ook voor een plek of poel waar je kunt zwemmen. Ze worden oorspronkelijk vernoemd naar het doopvont.
Piscina's hebben meestal kleine bekkens en worden gedragen door geperforeerde steunen. Als de piscina in de muur is geplaatst, wordt hij afgedekt met een niche. Dit woord is afgeleid van het Latijnse nest of van het Franse niche. Op de niche worden vaak stenen plankjes gezet, waarop men dan even de schalen kan neerzetten. Tot de 13e eeuw zijn piscina's in Engeland zeldzaam. In de tijd daarna wordt er geen kerk meer gebouwd zonder een piscina. Na de 13e eeuw zie je vaak een piscina met een dubbele niche, een pilaar in het midden en met gebogen niches. De pilaren en niches zijn met beeldhouwwerk versierd.
Gebruik van de piscina
Het doel van de piscina en sacrarium is om water dat bij de sacramenten wordt gebruikt en dat geheiligde deeltjes bevat, bijvoorbeeld van de hostie, rechtstreeks terug te laten vloeien in de aarde buiten de kerkmuur. In de piscina worden ook andere schalen gewassen die gebruikt worden in de mis.
Voorbeelden van stoffen die in de piscina worden 'teruggegeven' aan de aarde zijn: water uit het doopvont, heilige oliën, resten van de hostie of de resten van de as die voor Aswoensdag zijn gebruikt.
Wijn, die in de Rooms Katholieke kerk het bloed van Christus symboliseert, wordt nooit door de piscina gegooid. Het sacrarium is verbonden door een buis die rechtstreeks naar de grond gaat. De geheiligde stoffen kunnen dan niet meer met niet gewijde stoffen in aanraking komen. Bij sommige kerken wordt hier een bekken voor gebruikt.
Iets weggooien door de piscina en het sacrarium mag alleen door geestelijken gedaan worden.
In Oosters Orthodoxe kerken wordt de piscina onder het altaar gebouwd. Daar heet de piscina een Thalassidion[7].
Over de preekstoel afkomstig uit Heveskes
De preekstoel die nu zo mooi staat in de kerk van Engelbert is in 1781 gemaakt door de schrijnwerker Abraham Bekenkamp voor de kerk van Heveskes. De preekstoel, met fraai houtsnijwerk in de Lodewijk XV-stijl, is gemaakt van eikenhout.
Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog, in de periode tussen 26 en 30 april 1945 wordt er zwaar gevochten rond Delfzijl. De kerk van Heveskes loopt dan zware schade op door granaatinslagen. Ook de preekstoel wordt flink beschadigd. Boven in het klankbord bevindt zich nog een granaatscherf die inmiddels wel keurig is weggewerkt. Binnen in de preekstoel zijn nog een paar kleine beschadigingen zichtbaar.
In de jaren 1955-1975 wordt het gebied waarin de kerk staat grotendeels ontvolkt als gevolg van het oprukken van de chemische industrie en de aanleg van de Oosterhornhaven. Huizen worden gesloopt. De kerk wordt van de sloop gered en wordt met een Monumentenstatus eigendom van de Stichting Oude Groninger Kerken.
De kerkgebouw wordt leeggehaald en gerestaureerd. De preekstoel wordt bestemd voor Engelbert. Dankzij de opbrengsten van de Kerstfair in 2002 heeft de Rotaryclub van Appingedam en omgeving de restauratie van deze preekstoel mogelijk gemaakt. Bouw en restauratiebedrijf De Graaf in Engwierum heeft de preekstoel gerestaureerd.
In 2013 is de preekstoel in de inmiddels gerestaureerde kerk van Engelbert geïnstalleerd.[8]
Het Flentroporgel
Het orgel is in 1938 gebouwd door de Firma H.W. Flentrop uit Zaandam.
Het is een pneumatisch orgel met een manuaal met zeven stemmen en een pedaal met één stem. Het orgelfront in Engelbert is een open opstelling van pijpen wat typerend is voor de bouw uit die periode.
Het orgel is in 2013 geheel gerestaureerd. De restauratie is ingrijpend geweest. Daarbij zijn ook bijzondere zaken ontdekt, waaronder de bevindingen dat het orgel de oorspronkelijke Bourdon 16´ bevat en in 1855 gemaakt is door Flaes & Brünjes, voor het orgel van de Doopsgezinde Kerk in Wormerveer. Met recht kan Engelbert zich er dus op beroemen een verborgen schat in eigen huis te hebben herontdekt.
De restauratie, die heel veel geld heeft gekost, is mogelijk gemaakt door giften van instellingen, bedrijven en particulieren. En zeker ook door de actie van de Culturele Commissie om orgelpijpen te laten adopteren. De Stichting Oude Groninger Kerken heeft daarna het ontbrekende deel voor haar rekening genomen.
Al geruime tijd wordt het kerkje in Engelbert niet meer gebruikt voor de kerkelijke eredienst, waarmee het orgel helaas vrijwel op non actief is gekomen. Alleen tijdens de kerkdienst op kerstavond en bij uitvaarten en huwelijksinzegeningen wordt het orgel bespeeld. Daarnaast zijn er rond Pasen kleine orgelconcerten in de kerk.
Het orgel kan ook op aanvraag bespeeld worden[9]
Beheer
De kerk wordt tegenwoordig beheerd door een commissie die bestaat uit acht vrijwilligers. Zij houden zich bezig met beheer, onderhoud en verhuur van de kerk. Voor de catering en het voorbereiden en uitvoeren van grootschalige activiteiten kan daarnaast altijd een beroep gedaan worden op een aantal andere vaste vrijwilligers uit het dorp.
Klok SIABBO BRUNES, LUITIEN OOMS, KERCVOGEDN TOT ENGELBART, FRIDRICUS AB OOSBROEC PAST. 1630.
N.B. Sinds 1903 niet meer aanwezig. Vermeld: HMD. GDW, blz. 247, nr. [1142].
1144: HIER RUST HET LYK VAN HILJE FREERKS, GELIEFDE HUISVROUW VAN DEN GEZWOREN THIES GERRIETS DYKHUIS, ONTSLAPEN DEN 11 APRIL 1805 IN DEN OUDERDOM VAN 56 JAREN.
[1144A]: HIER RUST STEVEN TAMMES, IN LEVEN OUDERLING DER GEMEENTE TE ENGELBERT, OUD 70 JAAR, OVERLEDEN DEN 10 NOVEMBER 1808.
GDW, blz. 247, nr. [1144A].
Betreft foto hieronder:
Overige grafzerken worden min of meer onttrokken aan het zicht doordat er meubels op zijn geplaatst.
Sleuteladressen
Een sleutel van de kerk is verkrijgbaar bij:
- Mevrouw J. Tammenga, Engelberterweg 42, tel. 050-5413778
- De heer O. Bruinsma, Woldjerspoorweg 49, tel. 050-5426256
- Engelberterweg 72-A
De kerk is van mei t/m oktober dagelijks geopend tussen 9.00 - 17.00 uur.
De gebouw staat aan de Engelberterweg 39 te Engelbert.
Deze pagina maakt deel uit van www.nazatendevries.nl. Aan bovenstaande tekst is de uiterste zorgvuldigheid besteed. Desondanks kunnen er best fouten voorkomen. Constateer je fouten en/of heb je vragen, correcties, aanvullingen......... geef die dan even aan mij door via mijn E-mail adres (zie rode balk boven). Wij hebben ons uiterste best gedaan om de auteurs van teksten/citaten en copyrightbepalingen van afbeeldingen te achterhalen. Mocht je rechthebbende zijn en hierover vragen of opmerkingen hebben, neem dan contact op via e-mail. Lees ook de 'Disclaimer' en 'Privacy' voor méér informatie en laat ook eens een bericht achter in het Gastenboek, dan weet ik waarvoor ik het doe.
