De kerk van Den Andel met rechts de toren. Foto: ©Jur Kuipers.

 

Verscholen ligt de 13e-eeuwse zaalkerk van Den Andel op een verhoogd kerkhof, hij dringt zich niet bepaald op aan zijn omgeving. Als je niet goed oplet, rijd je er zo aan voorbij. De laat romaanse stijlkenmerken zijn goed af te lezen aan de oostelijke topgevel. Twee smalle spitsboogvensters werden dichtgezet, maar hun omtrekken zijn nog altijd goed herkenbaar. De oostgevel is behoorlijk aangetast; bij reparaties door de jaren heen werden verschillende soorten baksteen gebruikt. Ter hoogte van de koorgrens zijn aan beide zijden de sporen van een laag venster zichtbaar. In de westwand bevindt zich een sobere classicistische ingang uit 1710. Gelukkig werd een sloopvergunning voor de kerk van Den Andel in 1989 (!) geweigerd [1].

 

Foto: Jur Kuipers.

De kerk staat aan de Streekweg 91 te Den Andel. De bescheiden kerk van Den Andel is sinds de ingrijpende restauratie van 1991-1992 een aantrekkelijk gebouw: de afgewolfde[2] topgevels zijn hersteld, er zijn geen ontsierende trekbalken overlangs en dwars door de gewelven meer[3] en er zijn fraaie gewelfschilderingen tevoorschijn gekomen. Bij deze restauratie is het meeste geld en materiaal in de grond gaan zitten: 38 betonpalen waarop een grote vloerplaat van ca. 45 cm. dikte, waarop nu de muren rusten[4].

Strijdende ridders
De kerk uit de dertiende eeuw, oorspronkelijk aan Nicolaas gewijd, is overkluisd met vier koepelvormige meloengewelven, waarbij het opmerkelijk is dat de ribben niet driedimensionaal zijn, maar ‘plat’ geschilderd. Diverse gewelfvlakken hebben baksteen-imitatie schilderingen in diverse verbanden, wat duidt op de vroegste situatie. De totaal andere schilderingen in de eerste travee hebben onder meer ovale in elkaar gestoken ringmotieven, wat ietwat popart-achtig aandoet. Opmerkelijk zijn de strijdende ridders en dierfiguren op het gewelf van de derde travee, wat Den Andel ‘verbindt’ met de kerken van Westerwijtwerd en Campen (Ostfriesland).

 

Gewelfschilderingen met rechts twee ridders te paard die elkaar bestormen. Foto: Jur Kuipers.

Een weinig vredelievend tafereel zijn twee ridders te paard die elkaar bestormen. De linker draagt een maliënkolder onder een lang gewaad enz waait met een groot zwaard. De rechter ridder is geharnast en draagt een lange lans met een scherpe punt. Godsdienstwetenschapper Saskia van Lier legt dit uit als een verbeelding van het vetestelsel dat in de 14e eeuw in de Friese landen bestond, waartoe ook de Groninger Ommelanden hebben behoord. Omdat een centraal gezag in deze streken in die tijd ontbreekt, worden belangrijke gerechtelijke geschillen in tweekampen beslecht. In de context van het kerkgebouw roept de scène associaties op met het Godsoordeel, waarbij de onschuldige door goddelijke bijstand overwint [5].

 

Twee dierfiguren die strijdbaar tegenover elkaar staan. Foto: ©Jur Kuipers.

Ook al niet echt vredelievend zijn de twee geschilderde dierfiguren die strijdbaar tegenover elkaar staan. Het rechterbeest lijkt op een draak, het symbool van het kwaad, terwijl het katachtige beest links een panter zou kunnen zijn, zinnebeeld van het goede. Tezamen lijken de ridders en de beesten op de gewelven in de kerk van Den Andel de kosmische strijd tussen goed en kwaad te verbeelden, waarbij God altijd de goede partij bijstaat [6].

In later tijd zijn ten behoeve van de kerkbanken de wandpijlers onder de gordelbogen grotendeels weggekapt. In die tijd zullen ook de ramen zijn vergroot. De ramen aan de oostkant zijn gedicht, als daar na de Reformatie een kansel komt; de huidige preekstoel is uit 1792 in Lodewijk XVI-stijl. Rechts ervan is een sacramentnis, met deels oorspronkelijk traliewerk.

 

Sacramentsnis. Foto: ©Jur Kuipers.

In de kerk zien we vrij kale kerkbanken, een offerblok en een tinnen collecteschaal met een opening die te klein is om er geld uit te jatten. En er is nog een oude koperen kroon die hangt aan een gedraaide paal en is versierd met een gekroonde dubbelkoppige adelaar als verwijzing naar Groningen als vrije rijksstad [7]. Het ophangbord voor de collectezakken laat twee gevleugelde meerminnen zien[8]. Een collectezak heeft als opschrift KARS JACOBS HEEFT DIT VEREERT 1793 ... ALS DIAKEN OF G ... en een kopren rand [9].

 

Twee dierfiguren die strijdbaar tegenover elkaar staan. Foto: ©Jur Kuipers.

Westgevel
De westgevel wordt gemarkeerd door een classicistisch poortje uit 1710 met een omlijst boogveld. In de noord- en zuidwand zijn de ramen vergroot. Er zijn nog resten van een ingang en een dichtgemetselde hagioscoop te herkennen. Als we naar binnen gaan zien we fraaie romano-gotische meloenvormige koepelgewelven, evenwel zonder ribben. De gewelven rusten op spitse gordel- of transversaalbogen en muraal- of schildbogen. De inwendige wandpijlers die de gewelven steunen zijn schuin weggekapt om ruimte te maken voor de kerkbanken. Waarschijnlijk is dit gebeurd in de 17e eeuw. Geen voor de hand liggende ingreep en niet zonder bouwkundige consequenties: om de spatkrachten van het gewelf op te vangen is het noodzakelijk geweest om zware houten trekbalken te plaatsen[10].

 

Gewelfschilderingen. Foto: ©Jur Kuipers.

Toren en klok
De toren stamt uit de veertiende eeuw. Voor zo’n bescheiden bouwwerk is de luidklok (J. Balthasar-1653) opvallend groot. De kleine klok bovenin is in 1947 gegoten door de firma Van Bergen.

 

Het Van Oeckelen orgel. Foto: ©Jur Kuipers.

Orgel
Het orgel is in 1879 gemaakt door de firma P. van Oeckelen & Zonen. Destijds hebben de kerkvoogden kunnen kiezen uit een instrument van vijf, zes, of negen registers (1400, 1800, of 2100 gulden). In december 1878 wordt besloten voor het grootste orgel te gaan. Het orgel heeft één manuaal met negen stemmen en een aangehangen pedaal. Het instrument, geschilderd in een palissander-imitatie, is al jaren dringend aan restauratie toe. Dit geldt ook voor de ophanging van de grote klok. Door een verzakking van de west- en de zuidmuur van de kerk is het orgel echter scheefgetrokken. Tijdens de kerkrestauratie van 1991-‘92 is de muur wel gestut, maar niet hersteld. Het torenuurwerk is gemaakt in 1842 door een smid in Warffum.

 

Gewelschilderingen boven het orgel. Foto: ©Jur Kuipers.

Van Oeckelen
Evenals andere orgelbouwers zoals Schnitger en Van Dam, heeft Van Oeckelen een traditie van verschillende generaties orgelbouwers. De eerste generatie bestaat uit Cornelis van Oeckelen (1762-1837) werkzaam in Breda als uurwerk- en orgelmaker. De tweede generatie is Petrus van Oekelen (1792-1878), geboren in Breda. Hij verhuist in 1810 naar Groningen waar hij beiaardier wordt van de Martinitoren. De volgende generatie is Cornelis Aldegundis en Antonius van Oeckelen de zoons van Petrus. Zij zetten het bedrijf voort. Met de dood van Anton in 1915 stopt het bedrijf.

 

Sacramentsnis. Foto: ©Jur Kuipers.

Bouwfragment
TOMES PETERS EN GEBBE SIN HUISFROU, 1567.
Wapen: Gedeeld: I een halve adelaar; II de letters T.P.
N.B. Gevonden op kerkhof. Vermeld: GMG, catalogus nr. 464.
GDW, blz. 159, nr. [597].

Eigendom
Sinds 2008 is het gebouw eigendom van de Stichting Oude Groninger Kerken. Het is voor deze stichting op dat moment de eerste keer dat er op één middag drie kerkgebouwen worden overgenomen (Den Andel, Eenrum, en Westernieland). De kerk wordt beheerd door de Protestantse gemeente Winsum-Halfambt. Sinds 2016 wordt de kerk mede open en daardoor levend gehouden middels het project Kerk in het Dorp, gebaseerd op drie pijlers: cultuur, zingeving en religie. Voor meer informatie zie www.kerkinhetdorp.nl.

 

Gewelfschilderingen. Foto: ©Jur Kuipers.

Grafzerken
[588]
ANDREAS LISING, PASTOR IN DEN ANDEEL, IS HIR BEGRAVEN INT JAER MDCXXI.
Medaillon: Huismerk nr. 75.
GDW, blz. 157, nr. [588].

 

Grafsteen van onderstaande persoon overleden in 1656. Foto: ©Jur Kuipers.

[589]
ANNO 1656 MEMORIAE ET HONORI R. D. ARN. CRALLII DUM VIVERET ECCLES. ANDELANAE PASTORIS DOCTISS. DISERTISS. FIDELISS. MORT. 5 SEP. 19 FEBR. SACRUM EPITAPHIOLUM EST.

 

MIRARE LECTOR TUMULO HOC REPOSTUM CORPUS DOLENTIS SIMUL ET VOLENTIS CRALLII DOLENTIS LIBEROS MARITAM VOLENTIS HIC ... DE ... EVERAT. PERIRE VICES AMORUM DOLUIT -SUORUM, FINFM SUORUM VOLUIT LABORUM.
GDW, blz. 157, nr. [589].

[590]
ANNO 1692, DEN 11 FEBRUARIUS, IS HEEME JANS IN DEN HEEREN GERUST.
Medaillon: Huismerk nr. 76, vergezeld van drie klaverbladen en van de letters H.I.
EN ICK HEBBE NUEU AEDDI GESEIDT DE WEERELT VOOR HEDT LEESTIE, MIN ZIEL BYVEEL ICK GODT, MIN LICHAEME HIER TE RUISTEN.
N.B. GMG, nr. 3103.
GDW, blz. 158, nr. [590].

[591]
ANNO 1714, DEN 29 AUGUSTUS, IS GRIETIE HOYKES, DIE DEUGHTSAME HUISVROUW VAN SALIGE JAN LAMGES, IN DEN HEERE GERUST, VOORWACHTENDE MET ALLE WAER GELOOVEGE EEN SALIGE OPSTANDINGE DOOR JESUM CHRISTUM EN LEIT ALHIER BEGRAVEN.
Embleem: Een met twee pijlen van beneden naar boven schuinkruislings doorstoken hart, vergezeld van drie klaverbladen, 1 en 2, en van de letters G.H.
N.B. Niet meer aanwezig. Vermeld: GSL, blz. 3. HVH.
GDW, blz. 158, nr. [591].

[592]
HENRICUS HULSEBUSCH, FILIUS DANIELIS, NEPOS HENRICI, PRONEPOS DANIELIS, MINISTRORUM EVANGELII IN ECCLESIA WINSCHOTANA SIBI INVICEM IMMEDIATE SUCCESSORUM, NATUS IN WINSCHOT ANNO MDCLXXXVI, VOCATUS AD MINISTERIUM IN ECCLESIA ANDELENSI ANNO MDCCXIV, DENATUS ANNO MDCCXXI, HIC EXSPECTAT RESURRECTIONEM IN CHRISTO IESU.
Wapen: Op een terras een stengel, waaraan drie hulstbladeren waaiervormig. Helmteken: een hulstblad.
GDW, blz. 158, nr. [592].

[593]
ANNO 1726, DEN 17 OCTOBER, IS DE DEUGHTSAME BIETYE WILLEMS, WEDUWE VAN JAN JACOBS BACKER IN DEN ANDEL, IN DEN HEERE GERUST, VERWAGTENDE EEN SALIGE OPSTANDINGE DOOR JESUM CHRISTUM.
N.B. Niet meer aanwezig. Vermeld: GSL, blz. 3.
GDW, blz. 158, nr. [593].

[594]
1775, DEN 2 SEPTEMBER, IS DE EERBARE AAFKE BOELES, DE DOGTER VAN BOELE WIBBES EN LYSEBET ALLES. IN HET 21STE JAAR HAARS OUDERDOMS IN DEN HEERE GERUST EN LEIT ALHIER BEGRAVEN EN SAL MEDE OPSTAAN UIT HET STOF DER AARDE TEN JONGSTEN DAGE.
Medaillon: Een hart, vergezeld van drie rozen, 1 en 2, en van de letters A.B.
HIER LIG IK EENZAAM IN EEN HUIS / ONTSLAGEN VAN ALLE MOEITE EN KRUIS TOTDAT GOD MY OPWEKKEN SAL / DOOR ZYN ENGELBAZUINGESCHAL.
N.B. Niet meer aanwezig. Vermeld: GSL, blz. 3.
GDW, blz. 158, nr. [594].

[595]
1784, DEN 26 JANUARI, IS DE EERBARE ANTIE RENTENS VOS OVERLEDEN IN HET 21sTE JAAR HARES OUDERDOMS EN LEIT ALHIER BEGRAVEN.
Medaillon: Op een terras een omziende rennende vos.
'T IS WAAR, HET ZYN WEL HARDE SLAGEN / TE MISZEN SO EEN LIEFDEPANT / MAAR ZIET HET WAS GODS WELBEHAGEN / DIE HAD HET MAAKZEL IN ZYN HAND.
N.B. Niet meer aanwezig. Vermeld: GSL, blz. 4. HVH.
GDW, blz. 158, nr. [595].

 

Grafsteen van Petrus Adriani, overleden op 3 november 1808, zie tekst hieronder. Foto: ©Jur Kuipers.

[596]
PETRUS ADRIANI, GEBOREN TE GRONINGEN DEN 23 MEI 1730, OVERLEDEN IN DEN ANDEL DEN 3 NOV. 1808, WAS GEDURENDE MEER DAN EEN HALVE EEUW LEERAAR DER HERVORMDE KERK, EERST IN DE OUDE TONGE, VERVOLGENS TE OTERDUM, SEDERT 1772 IN DEN ANDEL. NAAST HEM RUST HET STOFFELYK DEEL ZYNER BEMINDE (159)
ECHTGENOTE SARA BUSCH, REEDS VROEGER OVERLEDEN OP DEN 15 FEBR. 1774 IN DEN OUDERDOM VAN 33 JAREN.
Wapen: Op een terras een stappende getongde adelaar met gesloten vlucht. Helmteken: een staande g etongde adelaar met gesloten vlucht.
HIER ONDER RUST EEN WAREN GODSGEZANT / DIE GODSVRUCHT, DEUGT AAN LIEFDE PAARDE / ZYN ZIEL, VERHUISD NAAR BETER VADERLAND / LIET HIER STOFLYK DEEL AAN DE AARDE. GDW, blz. 158, nr. [596].

 

Tekst niet gevonden in GDW. Foto: ©Jur Kuipers.

 

Tekst niet gevonden in GDW. Foto: ©Jur Kuipers.

 

 

Noten

 

 

Bronnen en referenties:
- Stichting (Oude) Groninger Kerken
- Pathuis/Alma, Groninger Gedenkwaardigheden
- www.kerkinhetdorp.nl