Een oude arbeiderswoning met waterput. Vervaardiger: P.B. Kramer, 1 november 1911. Foto: RHC GA (Groninger Archieven), Beeldbank Groningen.

Zijldijk ligt tegenwoordig in de gemeente Eemsdelta en telt op 1 januari 2021 nog 165 inwoners [1]. Het dorp is ontstaan aan de noord-zuid lopende Fiveldijk. Deze is waarschijnlijk in 1317 aangelegd. Het dorp ontleent de naam aan de sluis (een zijl) in de dijk die het water van de Oude Leije vroeger heeft moeten afvoeren. Het gebied ten oosten van Zijldijk is in 1444 ingepolderd en de sluis heeft daardoor haar functie verloren. Zijldijk heeft een karakteristieke lintbebouwing langs de Fivelweg. Deze weg volgt voor een groot deel het tracé van de voormalige dijk [ 2]. Het dorp heeft daardoor een ander karakter gekregen dan de omliggende dorpen en is ook jonger dan die dorpen.

Tot 1990 heeft Zijldijk tot de gemeente 'Zandt behoort die daarna is opgegaan in de gemeente Loppersum [3].

Dubbeldorp
Van oorsprong is het dorp gebouwd als lintdorp en het vormt met het dorp Oosternieland een dubbeldorp. Oosternieland ligt echter in de gemeente Het Hogeland, maar omdat de dorpen zo dicht bij elkaar liggen zijn de twee gemeenschappen duidelijk met elkaar verbonden, vooral wat betreft het verenigingsleven. Helaas is er wel een scheiding ontstaan door de aanleg van de Eemshavenweg, de N46. De voornaamste voorzieningen voor Zijldijk bevinden zich echter in Oosternieland. Zijldijk heeft echter wel een eigen dorpshuis en een aantal kleinere voorzieningen [4].

De doopsgezinde vermaning uit 1772 in Zijldijk is nog altijd in gebruik. Bron: Wikipedia, Zijldijk; foto: Hardscarf. Licentie: Creative Commons.

Twee scholen en twee kerken
In het dorp staat nog de voormalige openbare lagere school uit 1868 met een dakruiter. In 1952 is de school verhuisd naar de andere kant van de weg en heeft het de naam Fivelstroom gekregen. In 1997 wordt de school echter gesloten en doet deze thans  dienst als dorpshuis Fivelhoes [5].

Verder staat in het dorp kleine gereformeerde zaalkerk uit 1886, gebouwd voor Wieringa en Van Eerden, die in 2009 is verbouwd tot vakantiehuis. Het wordt het 'witte kerkje' genoemd. De kerk ligt aan de Fivelweg 45 en is een eenvoudige, recht gesloten zaalkerkje met gietijzeren rondboogvensters, gepleisterde topgevel en een driezijdig schilddag. Boven de ingang bevindt zich een stichtingssteen [6].

De doopsgezinde vermaning (Rijksmonument nr. 40312) aan de Fivelweg 29 uit 1772 wordt nog steeds als kerk gebruikt. Vóór de vermaning heeft de oude kosterij aan de Fivelweg 31 gestaan. Het is een 19e-eeuws dwars pand met afgewelfd zadeldak. De achterzijde is naar de weg gekeerd, terwijl de voorzijde naar de vermaning ligt. In het jaar 1913 wordt er ook een gereformeerde school met de Bijbel gebouwd aan de Fivelweg die in 1983 is gesloopt [7]. De vermaning is een schuurachtige zaalkerk met spitsboogvensters in de zijgevels en met een hoog schilddak. In de korfboog van de ingang zit een sluitingssteen met daarboven een gedenksteen [8].

Tot slot staat aan de Fivelweg 47 een trafohuisje (Rijksmonument) uit de jaren dertig van de vorige eeuw, uitgevoerd in expressionistiche stijl. Het heeft een ver overstekend plat dak [9].

De kosterij van de vermaning (Rijksmonument nr. 40313) aan de Fivelweg 31. Bron: Wikipedia, foto Hardscarf, 9 juni 2021. Licentie: Creative Commons.

De streek Honderd
Bij Zijldijk hoort ook het buurtschap Honderd. Het ligt in de gemeente Eemsdelta ten oosten van Garsthuizen. Er staan slechts twee huizen en het streekje wordt ook wel 't Honderd of De Honderd genoemd en ligt aan de gelijknamige Hondersterweg die naar Zijldijk loopt. Tot 1967 heeft het een aan andere naam gehad, namelijk Heereweg. Daarvoor is het tot 1985 een zandweg geweest [10].

Kolkweg 2, hoek Fivelweg: achterzijde café Zonderman. Foto: M.A. Douma, 1973. Bron: RHC GA, (Goninger Archieven), beeldbank Groningen.

De naam honderd verwijst naar de oppervlaktemaat hont of honderd. Een hont staat gelijk aan 100 Groningse roeden en omvat 16.72 are. Volgens Abrahamse [11] verwijist Honderd echter naar het Romeinse woord 'hundredum' (honderd), die volgens hem voor het eerst in Groninger oorkonden voorkomt in 1328 Volgens hem zou een 'hundrdum' verwijzen naa 'groot honderd'. Een maat die in Stiswerd en Kantens eerder is gebruikt omvat 300 roeden van 16 voeten, ofwel 65,70 are [12]. Ten noorden van Honderd heeft in het verleden een stuk land gelegen ter grootte van ongeveer 65 are, waarnaar Honderd zou kunnen verwijzen. Dat stuk land wordt eerder aan de noordzijde begrensd door het Maarvliet dat eerder langs Honderd heeft gestroomd, maar bij de ruilverkaveling van 1987 is weggehaald. Alleen de noordgrens van het perceel waarop het noordelijke huis staat volgt nog de oude loop. Door de streek stroom ook de watergang de Honderdstetocht [13].

Dorpshuis Fivelhoes in Zijldijk. Het achterste deel is de voormalige openbare lagere school uit 1868. Deze verkast in 1952 naar de overkant van de weg (Fivelstroom) en sluit in 1997. Het dorpshuis trekt er in 1956 in en voert later nog een aantal verbouwingen door. De meesterswoning die rechts naast het oude gebouw heeft gestaan is later afgebroken. Foto: Wikipedia, Hardscarf, 9 juni 2021. Licentie: Creative Commons.

Openbare Lagere school met onderwijzerswoning. Geheel rechts de bakkerij. Ansichtkaart. Uitgeverij M. Duveen, 1905. Bron: RHC GA (Groninger Archieven), Beeldbank Groningen.