Steerwolde of Stuurwolde is een buurtschap en een voormalig kerspel en ligt in de gemeente Groningen. Het ligt ten westen van Thesinge, op de grens met de gemeente Het Hogeland. Het grondgebied van het middeleeuwse kerspel Steerwolde valt waarschijnlijk samen met het latere kerspel Thesinge. Steerwolde ligt net als plaatsen als Noordwolde en Zuidwolde in een laaggelegen deel van de provincie dat sinds de Middeleeuwen beschermd is geweest door de Wolddijk.
Boerderij aan de Lageweg te Steerwolde.
De Wolddijk (zie kader hieronder) is een vroeg-middeleeuwse dijk die om het lage gebied ten noorden van de stad Groningen is gelegd. Dit gebied, dat wel wordt aangeduid met het Centrale Woldgebied, omvat de schepperijen Innersdijk in Hunsingo en Vierendeel in Fivelingo.
De naam wordt ook als Steurwolde en Stuurwolde geschreven. De naam is afgeleid van Stederwalde (1475) of Stedarauualda (1030-1050), dat is 'het wold dat aan Stedum toebehoort'. Het achtervoegsel -wolde[1] duidt erop dat we te maken hebben met een ontgonnen veengebied. Het moederdorp ligt er echter een behoorlijk eind namelijk 6 km vandaan.
Oudste vermelding De oudste vermelding van Steerwolde (Stederawalda) is rond het jaar 1000. Het betreft een vermelding van de inning van de pacht aangaande het gebied. Het gebied is dan bezit van de Abdij van Werden. Dit klooster is omstreeks het jaar 800 gesticht door Liudger, een Fries van geboorte. Het is gelegen aan de Ruhr bij Essen. De pacht wordt door het klooster geïnd via een hof in de stad Groningen[2]. De volgende eigenaresse is het Begijnenconvent het 'Olde Convent', gelegen aan de Roode Weeshuisstraat in de stad Groningen.
Blijkens een archiefstuk uit 1470 verleent de Abdij te Thesinge aan het Olde Convent het recht om op zijn (!) grond in Stederwolde een kapel te bouwen, een begraafplaats aan te leggen en alle sacrementalia en liturgische handelingen te verrichten. Inkomsten voor Thesinge: 17 Arnhemse guldens. De Abt moet er wel om vragen en hij moet een kwitantie geven voorzien van zijn abtszegel De betaling moet geschieden op de Vrijmarkt, 10 september; zo niet, dan moet er dubbel worden betaald. Volgens het Internationaal Instituut voor de Sociale Geschiedenis zou het bedrag van 17 Arnhemse guldens nu (2023) een koopkracht hebben van ruim 5.500 euro.
Steerwolde is een veenontginningsdorp uit de tiende of elfde eeuw dat naderhand van een dorpskerk is voorzien. De locatie van het dertiende-eeuwse kerkgebouw aan het Geweide te Thesinge[3] is in 1964 door middel van archeologisch onderzoek vastgesteld[4]. De parochierechten raken vermoedelijk al in de dertiende eeuw in handen van het benedictijnerklooster Germania te Thesinge.
Beenderen en zerken gevonden In 1964 krijgt huisarts van der Werff uit Garmerwolde te horen dat bij het egaliseren van grond bij een boerderij aan het Geweide (waterloop), thans vlak bij de Eemshavenweg in Thesingeburen menselijke beenderen en zerken gevonden zijn. Met medewerking van prof Waterbolk wordt een opgraving door het BAI, het Biologisch Archeologisch Instituut te Groningen, geregeld. Hierbij zijn de intacte fundamenten van een kerk, drie geornamenteerde sarcofaagdeksels van basaltsteen, wat aardewerk en 105 menselijke skeletten aangetroffen.
Middeleeuws kerkhof Er wordt een gedeelte van een middeleeuws kerkhof blootgelegd, hetgeen blijkt uit skeletten, kloostermoppen afkomstig van grafkeldertjes en een drietal sarcofaagdeksels. Sarcofagen worden niet aangetroffen, hetgeen doet vermoeden dat de deksels zijn gebruikt als afdekking van een eenvoudige grafkuil. Verder onderzoek brengt een funderingssleuf van een gebouw aan het licht; nader onderzoek bevestigt dat dit gebouw een kerk moet zijn geweest. Het BAI concludeert dat hier een eenvoudig zaalkerkje moet hebben gestaan, rechtvormig, bestaande uit slechts één ruimte en gedekt met holle en bolle pannen
De kerk raakt later in verval. Een parochieregister van omstreeks 1475 vermeldt nog Stederwalde, waarvan het bisdom echter geen inkomsten meer ontvangt[5]. In 1470 geeft de abt van het klooster toestemming het Olde Convent te Groningen om kapel te bouwen op de eigen hofstede te Stederwolda, ten westen van het huidige dorp Thesinge. Deze capelle wordt nog in 1553 vermeld. Vermoedelijk gaat de kloosterkerk van Thesinge na 1470 als dorpskerk voor de overige inwoners van Thesinger Buyre fungeren.
Een belastingregister van 1498 spreekt over ‘Tesinge Clooster mitter buiren’. De landerijen van het convent vormen een afzonderlijke onderdeel of zijleed[6] binnen het Winsumer- en Schaphalsterzijlvest, namelijk het ‘Eminge eed’ of ‘Geestelijke Maagdeneed’. Een watergang heet hier de Emmerwoldertocht. De oorspronkelijke dorpskerk heeft ten noordwesten daarvan gestaan in de ‘0Lyuwarde eed’. Tussen deze beide onderdelen heeft verder nog de ‘Rebben eed’ gelegen[7]. Ten zuidwesten van de Lageweg in Thesinge zou het toponiem Emmerwolde voorkomen; een kleine watergang heet Emmerwoldertocht. Deze naam zou erop kunnen wijzen dat dit gebied ooit bij Hemerderwolde heeft behoord, een streekje tussen Ten Boer, Sint Annen en Lellens.
Emmerwolde Emmerwolde of Emerwolde, vroeger Hemerderwolde, Hemerwolde, Hemmerwolde of Immerwolde genoemd, is een streekje tussen Ten Boer, Sint-Annen en Lellens in de gemeente Groningen. Het bestaat uit een tweetal boerderijen ten oosten van de Boersterweg tussen Ten Boer en Sint-Annen. De noordelijke omgrachte boerderij van Emmerwolde heet Emmerwolder Voorwerk (Boersterweg 26) en zou een uithof zijn geweest van het klooster Klein Aduard in Sint-Annen. Volgens Van der Aa zou hier vroeger veel bos zijn geweest, maar is alles thans (19e eeuw) 'naakt en bloot'.
Wierden Bij Emmerwolde liggen ten minste drie laatmiddeleeuwse wierden, die in Archgis worden aangeduid onder de naam 'Nieuw-Hemert'. De naam is waarschijnlijk afgeleid van Hemerwolde, Hemthrawalda (1301) of Heuurtherouualde (1030-1050). De naam duidt op een stichting vanuit het wierdedorp Hemert of Hemuurth. Een lijst van kerspelen van omstreeks 1475 vermeldt nog Hemederwalde, waarvan het bisdom echter geen inkomsten meer ontvangt[8]. Een soortgelijke lijst uit 1501 vermeldt dat ‘Hemderwolde’ niet meer voorhanden is. Het kerspel is omstreeks deze tijd verenigd met Ten Boer. Binnen het Winsumer- en Schaphalsterzijlvest vormt het Hemmerwolder ‘eed offt Roggen eed’ (genoemd naar het Roggenvoorwerk) ook daarna een afzonderlijke onderdeel of zijleed[9].
Emmerwolde mag niet verward worden met Lutjewolde, dat nog omstreeks 1475 Emederwalde wordt genoemd. Daarnaast is er sprake geweest van de Eminge eed of Geestelijke Maagdeneed, genoemd naar het uithof van het Olde Convent te Groningen in nabijgelegen kerspel Steerwolde (Thesinge). Hier zou zich ook een kleine watergang met de naam Emmerwoldertocht bevinden. Emmerwolde moet ook niet verward worden met Hemmerwolde, een buurtschap onder Hemmen, dat vermeld wordt als 'Heuunoroouualda' (1030-50), 'Heonrawalda' of 'Hevenerwold(e)'. Aan westzijde van de Boersterweg staat de boerderij Nieuw-Emmerwolde uit 1876 (Boersterweg 61). Naast deze boerderij staat boerderij Roggenvoorwerk, een voormalig uithof van het Klooster Bloemhof (Boersterweg 65). Roggenvoorwerk wordt in 1301 aangeduid als Rhoggenamunekan, wat volgens De Vries 'rogge (verbouwende) monniken' betekent. De locatie van deze boerderijen strookt overigens niet met het gereconstrueerde bezit van de kloosters van Sint-Annen en Bloemhof op de kloosterkaart van B.W. Siemens. Een in de jaren 1990 aangelegde wijk van Ten Boer is naar het streekje vernoemd.
Steurwolderpolder De polder is genoemd naar het gebied Stuurwolde. De Steurwolderpolder is een voormalig waterschap in de provincie Groningen[10][11]. Op de bij “De zeeweringen, Waterschappen enn Polders etc,” van Mr. C.C. Geertsema (1898 en 1910, behorende kaart wordt de naam als 'Steerwolderpolder' geschreven.
Het 'Hoogholtje Hemert' met gemaal vlakbij Emmerwolde.
De polder heeft ten westen van Thesinge gelegen. De noordoostgrens is het Geweide, de zuidoostgrens heeft op 450 meter westelijk van de G.N. Schutterlaan gelegenn. De zuidwestgrens is de Zuidwending geweest, de grens met de gemeente Bedum, terwijl ook de noordwestgrens uit dit water, en de gemeentegrens, heeft bestaan en een klein deel is de huidige Eemshavenweg. De molen heeft aan het Geweide gestaan, ongeveer 300 meter buiten het dorp. Waterstaatkundig gezien ligt het gebied sinds 1995 binnen dat van het waterschap Noorderzijlvest [10].
|
||||||||||||
|
||||||||||||
Meer over de opgravingen lees je hier.
