De De Bult, (Bultena), Draaijerij en de redoute van Ulsda
De Bult is een buurtje bij Oudeschans in de gemeente Westerwolde in het oosten van de provincie Groningen. Het ligt iets ten noordoosten van Oudeschans op de plek waar de Westerwoldse Aa samenvloeit met de Pekel A. Het bestaat uit enkele woningen, een veeteeltbedrijf en een grootschalige geitenfokkerij[1][W]. Er is voor dit artikel gekozen i.v.m. een vervolg op het artikel over de (verdwenen) redoute van Ulsda. De Bult en de Draaijerij bevinden zich ten zuiden van Ulsda.
De naam verwijst naar een wierde (bult), een vluchtheuvel voor het vee dat op de kwelders langs de Westerwoldse Aa bij Ulsda heeft gegraasd. Ook aan de overzijde van de rivier bij Nieuweschans, vroeger nog Lange Akkeren of Lietsland geheten, hebben zich meerdere van zulke vluchtheuvels bevonden die zijn gebruikt door de inwoners van Bunde, Boen, Wymeer en Hamdijk[2]. Door het hergraven van de Pekel A in 1596 is De Bult afgesneden van Ulsda en komt de wierde op een landpunt te liggen. De hoge kwelders of Uiterdijken aan beide zijden van de Pekel A zijn vervolgens bedijkt door de ingelanden van Beerta, Blijham en Bellingwolde. De Bult blijft echter buitendijks aan het einde van de vaargeul liggen, omdat de stad Groningen, als eigenaar van Ulsda, dit gebied tot haar bezittingen rekent[3][W].
Op deze uitsnede van een kaart uit 1690 zien we Ulsda en De Bult liggen. Het noorden ligt links op de kaart. De redoute zien we hier niet. Ook op de originele grotere kaart vinden we die niet terug. (Bron: RHC, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen; nr.NL-GnGRA_1536_6579, vervaardiger Bontko Bennens ; P. Schultetus ; W.A. Pull); de twee bijschriften op de kaart volgen hierbij:
Titel/opschrift bij de kaart uit 1690 (hierboven)
"Nieuw landen van de Oude en Nieuwe Beerta ende de Ulsda beginnende uyt het oosten van de Hamdijck ende vervolgens alsoo na het westen. Door Ordre en Last der edele en mogende heeren gecommitteerde staten van de stadt Groningen en Ommelanden tot de Noorder ingedijckte en andere landen geen verpondingen doende, hebbe ick onderges. gemeten de landen, van de Oude en Nieuwe Beerta ende de Ulsda... so de geene die geheel geen verpondinge zijn doende, als oock de geene, waar van sedert het jaar 1656 verpondinge zijn betaalt [..]"
Annotatie (kaart 1690)
"Kopie, in 1940 gemaakt door Provinciale Waterstaat naar de kopie door P. Schultetus (ca. 1700; deze kaart, in twee delen, is te vinden onder toegangsnummer 817, cat.nrs. 1199/1 en 1199/2), welke kopie vervaardigd is naar een kopie door Arnoldus Tideman uit ca. 1700. De originele kaart is vervaardigd op last van de gecommitteerden van de Noorder- en andere ingedijkte landen". (Bron: Beeldbank Groningen).
Op deze kadasterkaart van 1832 (Bron: HISGIS) zien we Ulsda, Klein Ulsda met in het zuiden De Bult liggen. Ook het tichelwerk, dat ook op oudere kaarten voorkomt is hier duidelijk zichtbaar. De batterij (redoute) treffen we op de kaart van 1832 niet aan. Ulda wordt aangegeven als 3.4m boven NAP, dat er ook op duidt dat Ulsda een eiland is geweest. Verder kunnen we vlak boven Klein Ulda het woord 'voetveer' zien staan. Onderstaand een foto van de veer, gemaakt tusen 1910 en 1915.
De 'voetveer' bij Klein Ulsda. Foto: 1910-1915. Bron: RHC GA, Groninger Archiieven, Beeldbank Groningen.
Om het scheepvaartverkeer op de Pekel A te vergemakkelijken wordt in 1636 in de nieuwe vaargeul, een schutsluis of verlaat gelegd, vlak voor de plek waar deze rivier samenstroomt met de Westerwoldse Aa. Deze buitendijkse sluis wordt het Verlaat bij de Ulsda of op De Bult genoemd[4]. De naam Bultsterverlaat dateert pas uit het einde van de 18e eeuw[5]. De aanleg is gefinancierd door de ondernemer Feike Clock en heeft deel uitgemaakt van diens ontginningsplannen in Pekela. Later komt het tot spanningen rond de bediening van de vernieuwde sluis. Clock geeft in 1645 leiding aan een schippersoproer, waarbij de sluisduren worden weggenomen.
Pas in 1657 komt De Bult binnendijks te liggen door de aanleg van de Schanskerdijk en de Oudezijl bij Nieuweschans. Bij het verlaat heeft zich een verlaatshuis bevonden dat als woning voor de verlaatsmeester heeft gediend. Bij de sluis laat de Stad tevens een brug over de Westerwoldse Aa bouwen, die het trekpad aan de zuidkant van de Pekel A verbindt met het trekpad naar Nieuweschans. Omstreeks 1760 ligt hier uitsluitend een looptil, later wordt er een draaibrug gebouwd[6].
De naam De Bult komt voor op een gedrukte kaart uit 1672. Ten tijde van de Münsterse inval in dat jaar wordt hier een schans gebouwd[7] (de redoute van Ulsda). In 1684 wordt in Beerta voor het eerst een kindje uit dit gehucht gedoopt; de vader woont 'op de Bulte' en heeft in 1678 kerkelijke belijdenis in Oudeschans gedaan. Ook later rekenen de inwoners zich vermoedelijk tot Oudeschans[W].
In de hoogtijdagen van de scheepvaart is De Bult een nederzetting vol bedrijvigheid. Er bevindt zich een halteplaats voor het snikveer, een herberg annex tolhuis (in 1696 wordt hier een tolhek geplaatst) met de nodige beplanting eromheen. In 1723 wordt een pelmolen gebouwd, die tot 1905 in werking blijft en vervolgens is gesloopt. In 1905 is ook het oude verlaatshuis gesloopt[8]. De sluis is omstreeks 1990 vervangen door een stuw, waarnaast een kleinere schutsluis is gebouwd. Het aanzien is in de loop der jaren dus nogal gewijzigd[W].
Op deze kaart (Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen) staat de batterij/redoute duidelijk aangegeven, alsmede de beide watermolens. Zie ook onderstaande tekst inzake 1855.
Bij de kaart van 1855 (hierboven)
Ontwerp tot het verruimen en verbeteren van den waterweg van het middelste verlaat in de Pekel Aa tot aan de Statenzijl. Pekelerhoofddiep. Kaart op kadastrale basis: Klein Ulsda. Met vermelding van de molens[9] en de batterij[10]. Behoort bij missive dd. 8 oktober 1855 no. 1881 van de hoofdingenieur van de Waterstaat in het 1e district, C. Brunings.
Bultena
De familienaam Bultena verwijst naar een geslacht van verlaatsmeesters uit De Bult, nakomelingen van koopman Isebrand Meertens, die zich in 1766 Bultena noemt. De achternaam wordt echter in 1811 ook aangenomen door personen die een lichaamsgebrek hebben[W].
De Draaijerij op de kaart, vlakbij De Bult (Bron: HISGIS)
Draaijerij
Draaijerij of Draaierij is een gehucht geweest in de gemeente Westerwolde. Het heeft aan de Pekel A gelegen tussen Winschoterzijl en Winschoterhogebrug in het zuidwesten en De Bult en Klein-Ulsda in het noordoosten. Het gehucht heeft een aparte wegverbinding (de Pastorieweg) met Blijham gehad, die parallel heeft gelopen aan het Pastoriediep. De naam is waarschijnlijk afkomstig van het feit dat schepen in een nabijgelegen bochten van de Pekel A hebben moeten laveren[11][W].
Het gehucht wordt voor het eerst afgebeeld op drie kaarten uit 1634, 1641 en 1651, waar een soort herberg staat getekend[12][13][14]. In 1719 hebben er meerdere huizen in de omgeving van het gehucht 'Drajerie' gestaan[15]. Tussen Draaijerij en De Bult heeft het gehucht 'Plattenburg' (1823) gelegen met twee huizen. Op een gedrukte kaart uit 1672 wordt deze laatste plek afgebeeld als een hoogte met drie bomen en de naam 'Dreyers Bult'. Kennelijk heeft hier eerder - net als bij De Bult - een verhoging (bult) gelegen, die is opgeworpen geweest als vluchtplaats voor het vee op de kwelders[16][W].
De kaart waarop de Draaijerij uitvergroot, met daaronder de Oude Schansker Uiterdijken. (Bron: HISGIS).
Het gehucht wordt grotendeels tot het kerspel Bellingwolde gerekend. Het omvat rond 1900 een vijftal huizen, een winkel en een poldermolen. De achtkante poldermolen is gebouwd in 1834 als een van de vijf poldermolens voor de bemaling van de polder Blijham van het waterschap Reiderland en doet dienst tot 1931, waarna hij wordt afgebroken. Eind jaren '60 van de vorige eeuw zijn de laatste woningen afgebroken in het kader van de kanalisatie van de Pekel A en de ruilverkaveling Blijham-Bellingwolde en vervangen door enkele bosjes[W].
Op deze kaart van HISGIS staan Ulsda, Klein Ulsda en De Bult duidelijk aangegeven. Op deze meer recente kaart staat de batterij/redoute niet meer aangegeven, omdat deze onder de A7 is verdwenen. Het water betreft de Pekel Ae met daarboven Rijksweg A7, met de afrit en de toerit naar Ulsda en Klein Ulsda.
Dezelfde kaart (HISGIS) als hierboven, maar nn zien we de huidige situatie met de A7 duidelijker aangegevenn. Op deze kaart zien we ook Ulsda, Klein Ulsda en De Bult ligggen. Op deze meer recente kaart staat de batterij/redoute niet meer aangegeven, waarschijnlijk omdat deze onder de A7 is verdwenen.
Vergelijk deze kaart (HISGIS) met de onderstaande voor de fout aangegeven redoute, alsmede de locatie van De Bult, linksonder op de kaart..
Kaart van de RCE (Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed) waar de redoute (8872) foutief staat aangegeven. De batterij of redoute heeft daar nooit gelegen en ook niet er net boven bij de blauwe uitsparing. Links onder ligt De Bult.
Meer lezen: Zie ook het artikel over de (verdwenen) redoute van Ulsda
Dit artikel is deels overgenomen van Wikipedia onder Licentie Creative Commons
Link naar De Bult op Wikipedia
Link naar de Draaijerij op Wikipedia
Noten en bronnen:
W. (Hoofdbron) Wikipedia, 'De Bult (Westerwolde)' en 'Draaijerij'. Geraadpleegd: 21 juni 2023. De tekst is wat de zinsopbouw en de spelling betreft aangepast voor NZD. Licentie Creative Commons.
1 Dit is ook duidelijk op een van de bijgaande kaarten zichtbaar.
2 Jochem Abbes,.'De "bulten" langs de Dollard", Nieuwsblad van het Noorden, 21 oktober 2000.
3 Groninger Archieven, 1536, inv.nr. 1339: Caert maeckinge van die aenwassen bij ende in Bellinge, Blijham, 1616-1617.
4 Volgens de betreffende stadsresolutie werd het verlaat voorafgegaan een zijl. Sijpkens denkt aan een spuisluis, die zou hebben gediend om het water in de Aa op te stuwen teneinde de stroomgeul beter te kunnen schoonspoelen. Oudere kaarten tonen op deze plek echter geen waterstaatswerken. J. Sijpkens, Bijdrage tot de geschiedenis van de waterstaatstoestanden van Westerwolde, Groningen 1924, p. 387-389.
5 Groninger Archieven, 1605, inv.nr. 802.686 (1779).
6 Groninger Archieven, 2849, inv.nr. 77.
7 Groninger Archieven, 817, inv.nr. 899: Kaart betreffende de herovering van de Oude Schans op de Munstersen in oktober 1672.
8 Winschoter Courant, 20 juli 1905.
9 Hiermee worden twee watermolens bedoeld.
10 Met 'de batterij' wordt m.i. de verdwenen redoute bedoeld.
11 Laveren betekent bij het zeilen een bochtig parcours varen. Overdrachtelijk gezien betekent laveren: niet direct op het doel afgaan maar via tussenhandelingen dat doel bereiken. Als we bij het laveren zigzaggend tegen de wind in zeilen, dan heet dit opkruisen. In een rechte lijn tegen de wind in zeilen is onmogelijk, men spreekt hier van de dode hoek. Door herhaaldelijk links en rechts aan de wind te zeilen (dus te zigzaggen), kan wel naar een punt recht tegen de wind in worden gezeild. Bij laveren wordt snelheid behaald via het creëren van onderdruk of zuigkracht op de buitenzijde, ofwel de bolle zijde, van het zeil. Dit in tegenstelling tot koersen als ruime wind en voor de wind, waarbij een deel van de energie komt door het duwen van de wind tegen het zeil.
12 Cornelis Pijnacker, Illustribus ac potentibus comitatus Drentiae [...] et Westerwoldiae dominii (Kaart van Drenthe en Westerwolde), 1634, gedrukt 1639.
13 Nationaal Rijkarchief, Collectie Hingman, inv.nr. 3084: Kaart van Beerster en Bellingwolder buitenlanden.
14 Groninger Archieven:1536, inv.nr. 6595: Egbert Haubois, Kaart van het gebied rond de Pekel-A van Ulsda tot het Hoetmansmeer, 1651.
15 RHC Groninger Archieven, 817, inv.nr. 1048.2: Kaarte van Westerwoldingerland een gedeelte van Drenthe, en Munsterland en Oostvriesland, 1717-1719. Vgl. Idem, 732: Gerechten in Westerwolde en Bellingwolde, inv.nr. 693, fol. 44 (betreft 1744).
16 Groninger Archieven, 817, inv.nr. 899: Kaart betreffende de herovering van de Oude Schans op de Munstersen in oktober 1672.
Overige bronnen:
- RHC GA, Groninger Archieven.
- Beeldbank Groningen.
- RCE, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.
- HISGIS,
de kaartviewer van de Fryske Akademy
