Afb. Het Huis Onstaborgh tot Wetsinge. De Heer de Graaf. Tekening op de kaart van Beckering (1781). Licentie: publiek domein.
De Ontstaborg of Nieuw Ontsta is een borg geweest bij het plaatsje Wetsinge. Het zuidelijke deel van het borgterrein heeft op een wierde gelegen (Wetsinge II), die door de zuidelijke gracht van het terrein is doorsneden geweest.
Onsta's De borg is waarschijnlijk gebouwd kort na het huwelijk van Aepke Onsta met Gela van Ewsum in 1539 en is deels bekostigd uit haar goed. De reden voor het bouwen van een nieuwe Onstaborg is waarschijnlijk dat de oude Onstaborg bij Sauwerd zich in dusdanige ruïneuze toestand verkeert, dat herbouw destijds niet is overwogen. Aepke wordt in 1541 hoofdeling te Wetsinge genoemd, wat erop lijkt te wijzen dat het huis dan al gereed moet zijn geweest. In 1560 wordt de borg omringd door hemen, grachten en hoven en horen er 100 grazen (2) land bij. Dat jaar bepaalt Aepke dat zijn vrouw na zijn dood het vruchtgebruik van de borg mag behouden, mits zij niet zal hertrouwen. Aepke overlijdt in 1564 in Emden, evenals zijn weduwe in 1580. Zij zijn beiden begraven in de kerk van Wetsinge. Hun grafstenen zijn na de sloop van de kerk van Wetsinge en het slechten van de grafkelder geschonken aan het Groninger Museum. Hun zoon Aylco (de Jonge) behoort in 1577 tot de Ommelander jonkers die in Groningen gevangen worden gezet.
Vroeg-18de-eeuwse tekening naar een voorstudie van de Coenderskaart door Abraham Rademaker, tussen 1700 en 1730. Licentie: Publiek Domein.
Aylco is door zijn huwelijk met Hyma van In- en Kniphuisen via haar moeder Eva verwant met Rennenberg. Toch besluit hij om vervolgens te vluchten naar het buitenland. Hij heeft veel schulden en kan door zijn afwezigheid de rechten die bij de borg behoren niet uitoefenen, waardoor hij steeds verder verarmt. Bij de boedelscheiding van zijn ouders in 1585 en 1587 wordt hij buiten de erfenis gehouden. Zijn dochter Abel koopt de borg, die volgens een meting in 1586 bestaat uit het huis, enkele vervallen schathuizen, singels, hoven, appelbomen, geboomtes en heggen, gelegen op een terrein van 6 grazen en 20 roeden (3) groot. Aylco zelf overlijdt in 1600 als ritmeester in het Staatse leger. Met hem sterft het geslacht Onsta in mannelijke lijn uit.
Van Starkenborghs Abel is getrouwd met Albert van Starkenborgh. Tijdens hun huwelijk gaat het huis om onduidelijke redenen in een onbekend jaar over op hun familielid Boyo Ocko van der Wenge (1), terwijl zij zelf verhuist naar Tinallinge. Boyo Ocko woont op de borg, net als zijn zoon Philips Sigismund na zijn dood in 1640. Hij trouwt met Josina Tjarda van Starkenborgh, maar overleeft haar. Na zijn dood in 1684 wordt de borg door zijn dochter Frederica in 1695 verkocht aan Lambert van Starkenborgh. De borg bestaat dan uit een schathuis, een brouwhuis, de eerder genoemde hoven, grachten en singels en 33 grazen (verhuurd) land. De rechten bij de borg omvatten de staande rechtsstoel van Wetsinge, het collatierecht van Wetsinge, gestoelten en plaatsen in de grafkelder van de kerk van Wetsinge, de halve schepperij van de Wetsinger- en Sauwerderzijl, het recht van vrije jacht in de rechtsstoel van Westerdijkshorn, het recht om vrij te malen en bakken bij de mulder en de bakker van Wetsinge en het recht van schouw. Lambert vertegenwoordigt Wetsinge op de Ommelander Landdag tot zijn dood in 1722. Na zijn dood verwerft zijn weduwe door een ruiling ook de Onstaborg in Sauwerd (4). Het is haar enkel om de bijbehorende rechten te doen en deze Onstaborg wordt daarop afgebroken. In 1744 erft zij ook het Huis te Oosterwijtwerd, dat zij vervolgens aan haar dochter Margaretha Bouwina Tjarda van Starkenborgh geeft. Deze dochter is getrouwd met Egbert Rengers van Farmsum. Na de dood van haar moeder in 1754 erft zij op haar beurt de Onstaborg. Omdat zij reeds het Huis te Farmsum en het Huis te Oosterwijtwerd bezit, verkoopt zij het huis in 1766 aan Ary de Graaff.
Kaart: Voormalig borgterrein van de Onstaborg. In rood het borgterrein met de buitengracht en de borgstee met de binnengracht daarbinnen. In bruin de voormalige wierde Wetsinge II of Lugtenborgwierde, waarbinnen het terrein was gelegen. De wierde is oorspronkelijk een meter hoger geweest dan de wierde van Groot Wetsinge en daarmee een van de hoogste van Groningen. De ingang naar de borg heeft zich aan noordzijde bevonden. Het schathuis heeft op het oostelijke deel van het terrein. gestaan. Kaart: Hardscarf, 26 februari 2017. Licentie: Creative Commons.
Latere bewoners Ary de Graaff is geboren in Ghana in Elmina als zoon van Martinus de Graaff en de Ghanese vrouw Abenaba. Na het overlijden van zijn vader komt hij als kind mee naar Nederland, om op zijn zeventiende terug te keren naar Ghana. Aldaar verwekt hij twee kinderen bij de Ghanese vrouw Efiba. Ary is actief in de slavenhandel. In 1763 komt hij samen met zijn kinderen weer terug naar Nederland, alwaar hij in 1765 trouwt met Gesina Barlinckhoff. Bij zijn huwelijk noemt hij zich reeds heer van Wetsinge en Sauwerd, wat erop lijkt te wijzen dat het kopen van de Onstaborg een jaar later enkel een formaliteit is. Na het overlijden van het echtpaar wordt het huis in 1788 door de voogden over een minderjarige kinderen publiek verkocht. Het huis bestaat dan uit de borg, een schathuis, een buiten- en binnenplaats, grote tuinen, hoven, singels, lanen, grachten, een vijver, geboomte en verschillende andere plantages. Het geheel omvat ongeveer 11 grazen. Tot het goed behoren 42 grazen bouwland en weiland en een grote boomgaard met appels en peren in Sauwerd bij de oude Onstaborg en verder een groot aantal rechten.
Rechten die dan bij de borg behoren omvatten de staande jurisdictie, het recht van unicus collator en staande schepperseed van Wetsinge en Sauwerd, alle ommegangen (op een na, de Tamingaheerd) en het recht van vonderschouw van de jurisdictie van Adorp en Harssens, 6 stemmen in de collatie van Adorp, de staande collatie van Harssens (zolang deze in katholieke handen blijft), de staande schepperseed met diverse daarbij behorende zijl- en dijkrechtereden van Selwerd, 8 heemsteden in Wetsinge en Sauwerd en nog een groot aantal andere ommegangen buiten de eerder genoemde plaatsen.
In 1789 vindt een boeldag plaats, waarbij het meubilair wordt geveild.
De borg zelf gaat voor 33.100,50 gulden over in handen van Johannes Bebingh, die er gaat wonen met zijn vrouw Cornelia Theodora Cleveringa. Hij vertegenwoordigt als zodanig ook het dorp Wetsinge op de Ommelander Landdag. De rechten die bij de borg behoren zijn in de Franse tijd echter afgeschaft en daardoor niks meer waard. In 1800 verkoopt Bebingh de borg en het schathuis op afbraak [4]. Een jaar later worden de bomen verkocht en wordt de Onstaborg afgebroken.
Terrein van de Onstaborg van Wetsinge vanuit het noordoosten. Betreft het achterste deel van het terrein. Foto: Hardscarf, 30 juli 2016. Licentie: Creative Commons.
Na de afbraak Van de borg of de borgstee resteert niets meer. Rond 1900 wordt de gracht grotendeels gedempt. In 1918 wordt de wierde afgegraven tot 50 centimeter onder het maaiveld, Hierdoor blijft een drassig perceel achter, dat alleen door bemaling kan worden drooggehouden. Aan het einde of kort na de Tweede Wereldoorlog wordt de N361 dwars over het voormalige borgterrein aangelegd om de bocht om het terrein af te snijden. Deze bocht is echter nog wel aanwezig als de Oude Weg. Er resteert nog een stukje van de zuidgracht aan westzijde van de N361. Deze wordt bij het afgraven van de wierde verlengd naar het Oude Diepje om de vruchtbare wierdegrond af te kunnen voeren. De voormalige noordgracht is nog zichtbaar aan een laagte in het perceel tussen de N361 en de Oude Weg ten noorden van de boerderij. De aanwezige sloten zijn allen later gegraven.
Hun grafstenen worden na de sloop van de kerk van Wetsinge en het slechten van de grafkelder geschonken aan het Groninger Museum.
Het terrein van de voormalige Onstaborg (Nieuw Onsta) gezien vanuit het zuidoosten. Foto: Hardscarf, 5 mei 2018. Licentie: Creative Commons.
Noten:
Bronnen:
|
||||||||
[1].jpg "Voormalig terrein van de Onstaborg te Wetsinge.")
[1].jpg "Het voormalige terrein van de Onstaborg te Wetsinge.")
