Tot mijn twaalfde jaar moet ik van mijn ouders in de vorige eeuw naar de schooltandarts. Vanuit onze klas kan ik de bus voor de school zien aankomen. Nee, ik ben nooit bang voor de tandarts geweest, maar als je die bus ziet aankopen, dan loop ik toch wat langzamer. Om de beurt wordt je uit de klas gehaald en moet je plaatsnemen in de stoel. De schooltandarts is gratis en is, samen met de schoolarts, ingevoerd in het begin van de vorige eeuw. Hij komt tegenwoordig nog maar sporadisch langs, alleen in achterstandswijken laat de schooltandarts zich nog wel eens zien.

In mijn gedachten zijn het allemaal grote mannen geweest, met enorme handen, een brede zwijgzame mond, waar alleen maar scheldwoorden mee gemaakt kunnen worden. Vrijwel iedereen die het zich herinnert heeft trauma’s aan de schooltandarts overgehouden. Een of twee keer per jaar parkeert het gevreesde busje met daarin het monster op het schoolplein en moeten alle kinderen verplicht langs voor controle. Hoewel sommige basisscholen, met name in Amsterdam, nog steeds af en toe een schooltandarts laten komen is het tegenwoordig een vrijwel verdwenen beroep.

Hygiëne
In het begin van de vorige eeuw is het begonnen. Het is een logisch gevolg van de in de 19e eeuw groeiende overtuiging dat de overheid verantwoordelijk is voor de volksgezondheid en daarom hygiëne onder de bevolking moet stimuleren. Vooral in grote steden zoals Rotterdam en Amsterdam, maar ook in de stad Groningen, komen veel infectieziekten zoals cholera en tyfus voor, maar met name kinderen uit achterstandswijken zien zelden een dokter, laat staan een tandarts. De schoolarts en schooltandarts bieden uitkomst en kunnen gratis controleren of ze nog gezond zijn.

In de bus van de schooltandarts. Boren, boren, boren en...trekken.

Trauma’s
In kleine groepjes worden de leerlingen naar de bekkenbeul gestuurd. Eén voor één worden de kindertjes ‘gekeurd’. Eigenlijk gebeurt er niets bijzonders, die eerste ‘keuring’. Het wordt heel anders als je voor de twee keer bij de ‘beul’ moet langskomen. Die bijnaam krijgt de schooltandarts al snel, omdat hij vaak zonder verdoving in de gaatjes boort en kiezen trekt en daarbij vaak ruw en hardhandig te werk gaat. Hoewel die behandeling geen fijne herinneringen heeft opgeleverd, motiveert de angst voor gaatjes kinderen vaak wel om beter hun tanden te poetsen. Ook herinner ik me nog goed dat bij het boren schijnbaar grotere of ruwere boren zijn gebruikt dan tegenwoordig het geval is. Nu weet ik dat ze nog geen boor met waterkoeling hebben gebruikt. De kiezen worden in de bus, destijds voor mijn gevoel, gloeiend heet en de kaak wordt daarbij zover naar beneden gedrukt, dat de kaken pijn beginnen te doen. Dan begint het ‘plomberen’. Gelukkig is nu het geluid van de drilboor is verdwenen, maar als de dag van gisteren herinner je je deze gebeurtenissen nog steeds goed. Zo is er een schooltandarts geweest die de al aanwezige verstandskiezen altijd heeft getrokken, ook zonder verdoving. “Die horen daar niet te zitten”, is zijn motto geweest.

Het moet je maar gebeuren...... Afbeelding: [1].

Na de behandelingen krijgen sommige kinderen ontstekingen, pijn bij het kauwen, bij het praten, zelfs pijn bij het lachen:

"Terwijl ik gewoon een goed gebit had, hè. Hij had mijn kiezen helemaal uitgehold: ze waren als het ware ontploft. En op de plekken waar hij alleen nieuwe vullingen zou plaatsen, voerde hij wortelkanaalbehandelingen uit. En die zijn niet allemaal goed gegaan [2]."

Veel kinderen hebben er helaas een trauma voor het leven aan overgehouden. Geen enkel vriendelijk woord wordt er in de bus gesproken, met twee andere kinderen achter of naast de stoel zitten tot je aan de beurt bent. Dan wordt er geboord en het kind in de stoel begint te gillen, te schreeuwen. Een zuster houdt een medeleerling stevig bij de armen beet. De wachtenden worden steeds banger.  Geen wonder dat een leerling zich soms op de wc van de school verstopt om zo aan de tandarts te ontkomen. Groot verdriet en onbegrip. Voor sommigen is het nooit meer goed gekomen…..

In de bus van de schooltandarts. De zuster kijkt hier zwijgend toe.

Concurrentie
De school tandartsen zien de nieuwe collega’s, de gewone tandartsen met een praktijk, in het begin als indringers in hun werkveld. En ook de onderwijzers zijn vaak niet gediend van een nieuwe volwassene die hun autoriteit aantast in het klaslokaal. Want bovendien wordt de les verstoord  en vertrekt het ene naar het andere kind uit de klas. De meester kan zijn verhaal niet afmaken en het komt er op neer dat het een voor hem en de kinderen een verloren lesdag is. Desondanks wordt de schooltandarts vooral na de Tweede Wereldoorlog een vaak geziene gast op het speelplein. Doordat er meer suiker gegeten wordt en het belang van een sterk en gezond gebit beter bekend is, wordt hij steeds vaker op het schoolplein ‘uitgenodigd’.

Verdwenen
Tegenwoordig is de schooltandarts grotendeels verdwenen. Uitbreidingen in het zorgstelsel hebben ertoe geleid dat kinderen tot 18 jaar voor de meeste behandelingen gratis naar de tandarts kunnen, waardoor ouders meestal zelf een afspraak maken. In achterstandswijken in grote steden waar de ouiders dat niet doen, komt nog wel af en toe een schooltandarts om toezicht te houden op het poetsgedrag van de kleintjes. En gelukkig voor hen heeft de moderne schooltandarts tegenwoordig wél verdovingen bij zich, is de bus modern ingericht en is er apparatuur aanwezig die minder pijnlijk is dan die enorme boren van vroeger die je gebit hebben vernield in plaats van verbeterd.

Toen ik 21 jaar was heb ik van mijn eerste salaris twee kronen laten zetten
"Een maand later ging ik naar mijn eigen tandarts en die schrok van mijn voortand. Dit was op zo’n knullige manier gedaan dat het over moest. Het zou een tijdelijke oplossing zijn en het was niet bekend hoelang het zou blijven zitten. Mijn voortand was zo verpest dat een kroon eigenlijk de enige oplossing was. Daarnaast was door de ingreep mijn andere voortand ook beschadigd. Toen ik 21 jaar was heb ik van mijn eerste salaris twee kronen laten zetten.
Onnodig te vertellen dat mijn ervaring met ‘beulemans’ mijn hele leven een rol heeft gespeeld in mijn bezoeken aan een tandarts. Ik ging wel trouw elk half jaar voor controle, maar elke keer met klotsende oksels.
Tot we een jaar of tien geleden een nieuwe tandarts kregen, Martin. Martin is iemand die rustig is en elke keer goed uitlegt wat hij doet en daarvoor de tijd neemt. Een verademing. Mijn angst is niet helemaal weg, maar goed onder controle" [3].

Aanvullingen van Facebook:
Levenslang trauma, en nog steeds angst voor de tandarts aan overgehouden, (Wim RK).
Bin der nog baange veur, war haar dei man slecht materiaol, (RIekus vdW).
Vreselijk, een trauma aan overgehouden, (Geertje M).

Meer lezen:

De onderwijzer vroeger en nu.

De schoolmeester in de Ommelanden