Zijn mensen in de Middeleeuwen werkelijk zo vies geweest zoals we vroeger hebben geleerd?
Inleiding Over de 'het schoon zijn' van mensen in de Middeleeuwen is in literatuur over Stad en Ommelanden weinig te vinden. In het noorden zal dit echter niet veel anders zijn dan in omliggende gebieden. Daarom dien je dit artikel te zien als een algemeen beeld over de Middeleeuwen. Uiteraard zijn er net zoveel meningen als er mensen zijn, maar er is nog steeds geen manier gevonden om 'terug te gaan in de tijd'. We moeten ons dan ook baseren op meningen en onderzoek van derden, persoonlijk inzicht en denkwijzen gebaseerd op gegevens die we tegenkomen in literatuur.
Is het Middeleeuwen of middeleeuwen? Bij het lezen van dit artikel zal je ook opvallen dat Middeleeuwen met een hoofdletter is geschreven. Volgens 'Het Genootschap Onze Taal' maakt het niet uit of je nu middeleeuwen of Middeleeuwen in teksten schrijft. Het zijn gelijkwaardige varianten. Wel is het zo dat als je het woord Middeleeuwen als bijvoeglijk naamwoord hanteert het juist niet met een hoofdletter wordt geschreven.
Het leven op straat in de Middeleeuwen. Links zien we hoe kinderen zich vermaken. In het middel wordt een toneelspel opgevoerd. Schilderij van Pieter Bruegel de Oude. Licentie: Public Domain.
Marktplein met op de achtergrond scènes uit de passie van Christus: de geseling, Ecce homo en de kruisdraging. Op de voorgrond bieden marktkooplui hun waar aan: groente, vis, fruit, brood, gevogelte en kaas. Rechts bij een waterput andere verkopers bij hun stalletjes. Voorheen beschouwd als eigenhandig. Betere versies in Moskou en Baton Rouge. Tussen 1550 en 1590. Olieverf op Paneel. Auteur: Onbekend. Bron: Rijksmuseum Amsterdam. Licentie: Public Domain.
De standen in de Middeleeuwen Al in de middeleeuwen kennen we een driestandenschema van de geestelijkheid als eerste stand, de adel als tweede stand en de boeren als derde stand, waar later ook de burgerij onder wordt gerekend. Bij de laatste stand horen in principe de boeren, burgers, poorters, en horigen. Zij staan onderaan in de standensamenleving. Toch bestaat deze groep uit de meeste mensen.
De boer Als boer heb je het zwaar. Je moet hard werken op het land van de adel. De gewassen die de boeren verbouwen moeten zij voor het grootste gedeelte afstaan aan de adel. Een klein gedeelte mogen zij zelf houden om van te leven. Zowel de mannen als de vrouwen moeten werken op het land. Dit is de enige manier om genoeg eten te verdienen. Het enige voordeel dat de boeren hebben, is dat zij bij gevaar bescherming krijgen van het kasteel of de borg.
De gezinnen van boeren zijn vaak klein. Een kind is namelijk weer een extra mond om te voeden, terwijl er al weinig eten is. Wanneer boeren wel kinderen hebben, werken deze kinderen mee op het land. Deze kinderen kunnen nog niet naar school, want die bestaat dan nog niet. De boerenkinderen hebben wel het geluk dat zij zelf mogen weten met wie zij willen trouwen. Dit zijn meestal wel kinderen uit een ander boerengezin. Boeren en burgers moeten het meestal doen met een klein houten huis. In dit huis is maar één kamer waarin het gehele gezin woont. In deze kamer wordt er gekookt, gegeten en geslapen. Boeren en burgers slapen doorgaans op stro, omdat zij zich geen bed kunnen veroorloven.
Hygiëne Het lijkt voor de hand te liggen, dat de adel en de geestelijkheid het beter hebben dan de boeren en de burgers. Hierbij moeten we vooral denken aan de leefomgeving en het voedsel. Wat de hygiëne betreft, zullen er niet al te veel verschillen zijn. Het sterftecijfer ligt over de hele linie vrij hoog, de meeste mensen worden niet oud. In de Middeleeuwen worden mensen gemiddeld slechts dertig jaar oud.
Menstruatie en rottende tanden Afgezien van het menstruatiebloed is de middeleeuwse mens misschien wel schoner dan wij. De Middeleeuwen staan bekend als een duistere tijd vol ziekte, dood, verderf en viezigheid. Mensen gooien hun afval gewoon op straat, tandenborstels en zeep zijn bestaan niet en wie de puberteit haalt is een uitzondering..... Maar klopt dat beeld wel? Is de middeleeuwse mens echt een wandelend bacteriemonster met rottende tanden?
Na enig onderzoek, blijkt dat mee te vallen. Sterker nog, de mensen in de Middeleeuwen hebben niet zo heel anders over hygiëne gedacht dan wij. Ze waarderen witte tanden, aangename geuren en schone huizen en straten. En vaker dan je zou denken beschikken zij over de middelen om dit te bereiken.
Het gebit Tanden worden gepoetst met linnen, al dan niet in combinatie met eigengemaakte 'tandpasta'. Die kan uit een mengsel van kruiden en poeders als munt, zout en steenkool bestaan. Botjes van bijvoorbeeld kippen kunnen dienen als tandenstoker en olie of azijn met kruiden als mondwater. In films die zich in de periode afspelen, zien we echter vaak mensen met verrotte tanden en kiezen en met vieze kleren aan, vervuilde gezichten. Zijn deze denkbeelden gebaseerd op verkeerde inzichten? We denken dat dit inderdaad het geval is.
De gemiddelde middeleeuwse mens heeft bonendien waarschijnlijk minder vaak last van gaatjes dan wij. Suiker is namelijk duur en zeldzaam en honing en fruit wordt zelden gegeten. In plaats daarvan eet men veel grove granen die het plak van de tanden schuren.
Water en zeep Om hun lichaam schoon te houden wassen de meeste mensen zich met een kom en een kan water, vertelt mw. Dr. J. (Janna) Coomans, promovenda aan de Universiteit van Amsterdam op het gebied van hygiëne in middeleeuwse steden. Zij schrijft: "Wie het geld heeft, gebruikt ook zeep en parfum. Het geldt als statussymbool om lekker te ruiken." [1] Vooral in de late Middeleeuwen wint zeep aan populariteit waardoor de vraag naar zeep stijgt. Zeep wordt ook en vooral veel gebruikt in de lakenindustrie. Net als in de Oudheid wordt zeep gebruikt om wol te wassen voordat dit wordt verwerkt en geverfd. Inderdaad, zeep is er al ver voor onze jaartelling!
Badhuis Voor alledaagse hygiëne gaat de gewone mens naar een badhuis. Deze zijn er vooral in de steden. Dit zijn over het algemeen niet meer de grote Romeinse zwembaden, maar eerder een ruimte gevuld met tobbes. "In de tobbes eten en drinken ze ook, het is een gezelligheidsding," zegt Coomans. "Daarnaast is het een populaire plek voor prostituees om te werken." Naar het badhuis gaan is een populair tijdverdrijf in de Middeleeuwen, maar het kan ook een medisch doel hebben. Natuurlijk hebben mensen nog geen flauw benul van het bestaan van bacteriën, maar er wordt wel een link gelegd tussen stank en ziekte.
"Mensen geloven in die tijd dat stank verrot lucht is," zegt Coomans. "Als je dat inademt kan je lichaam ook bedorven raken. Daarom is het des te belangrijker om in een schone, prettig ruikende omgeving te wonen. Mensen zijn ook bang voor stilstaande poeltjes water, die willen ze echt niet in de buurt van hun huis hebben. Hetzelfde geldt voor dingen als slachtafval."
Het beeld dat mensen in de Middeleeuwen hun afval gewoon op straat gooien is dan ook niets meer dan een mythe. In veel middeleeuwse steden zijn er allerlei systemen en regels om de stad schoon te houden en de bevolking te beschermen tegen ziektes. Er is zelfs een soort riolering. Toiletten zijn doorgaans buiten geplaatst en door middel van buizen verbonden met een rivier of gracht of een gezamenlijke beerput. Zo wordt stank buiten de deur gehouden en blijven de straten schoon.
Middeleeuwse mensen hebben hun zaakjes best goed voor elkaar, dus waar komt de mythe van de ranzige Middeleeuwen dan vandaan?
Een deel van de verklaring ligt in het Christendom: "Christenen hebben een moeilijke relatie met hygiëne. Aan de ene kant is verwaarlozing van het lijf –helemaal niet meer wassen en met je lichaam bezig zijn– een vorm van heel religieus zijn, waarbij je volledig afstand doet van het wereldse. Aan de andere kant is heel vies zijn ook iets immoreels. Dit is heel anders dan bij bijvoorbeeld de Islam, waar lichamelijk schoon zijn ook goed is voor de ziel," aldus Coomans.
Levensverwachting Daarnaast worden de Middeleeuwen natuurlijk geassocieerd met ziektes als de pest en een algemene lage levensverwachting. Maar dit heeft allemaal weinig te maken met slechte persoonlijke hygiëne. De pest wordt overgedragen door vlooien, vooral die op ratten en dat mensen zoveel kans hebben om vroeg te sterven komt door gebrekkige medische kennis, een gebrek aan schoon drinkwater (vooral in dichtbevolkte steden) en een weinig gevarieerd voedsel patroon. Andere wetenschappers wijten sterfte in de Middeleeuwen ook aan een slechte hygiëne. Het is deze groep die heel anders denkt over de Middeleeuwen.
Menstruatie Een grote blinde vlek in onze kennis over de hygiëne in de Middeleeuwen is de menstruatie. Hier is erg weinig over bekend, waarschijnlijk omdat zo'n beetje alle teksten uit die tijd door mannen geschreven zijn. Volgens Karen Harris en Lori Caskey-Sigety, de auteurs van het boek 'The Medieval Vagina', zijn vrouwen in de Middeleeuwen door voedseltekort minder vaak ongesteld dan moderne vrouwen. Daarnaast zijn ze ook vaker zwanger. Als ze dan toch bloeden, gebruiken ze waarschijnlijk zelfgemaakt tampons van katoen, wol of mos. Doorlekken gebeurt vermoedelijk regelmatig, wat volgens Harris en Caskey-Sigety de reden is dat rode rokken zo populair zijn, in ieder geval onder Engelse dames.
Afgezien van het feit dat menstruatiebloed dus minder goed opgevangen kan worden, schoon drinkwater vaak lastig te bemachtigen is en epidemieën door een gebrek aan medicijnen regelmatig voorkomen, zijn de Middeleeuwen een niet veel minder hygiënische periode dan de moderne tijd. De mensen poetsen hun tanden niet met pasta met fluoride en wassen niet elke dag hun haren met shampoo, maar dat is ook helemaal niet nodig om schoon te zijn en lekker te ruiken. Sterker nog, eigenlijk is de wereld in de Middeleeuwen veel schoner dan hij nu is. Er is geen vervuilende chemische industrie, geen rondzwervend plastic en de straten zijn vrij van kauwgom en uitlaatgassen. Wat dat betreft zou ik best in de Middeleeuwen willen leven.
Na de Middeleeuwen verandert alles echter drastisch. De kerk is hierbij de grote boosdoener: de mensen stoppen met zichzelf te wassen, maar ..... dat is een heel ander verhaal…..
Noten en bronnen:
1.Coomans, J., & Geltner, G. (2013). On the Street and in the Bathhouse: Medieval Galenism in Action? Anuario de Estudios Medievales, 43(1), 53-82. (2013). Alle artikelen van Coomans e.a. zijn te downloaden op Academia.ede en/of Uva.nl.
| |||||||||||||||||
Verder lezen:
