Epidemieën in de tijd van onze voorouders

Heb je je ook wel eens afgevraagd, waarom er eerder in een bepaald gezin zoveel kinderen achter elkaar overleden? Een mogelijke oorzaak daarvan kan zijn dat er in een bepaalde periode dodelijke ziektes hebben geheerst, maar de oorzaak kan ook liggen in de vele overstromingen (met name in het noorden), droogte, storm, brand, strenge winters en ook zeer hete zomers. In die tijd sterven velen. Echter, dat is bij jouw voorouder(s) niet het geval geweest, want dan zou jij immers niet zijn geboren….. Doodsoorzaak nummer één is in het verleden echter een epidemie, met name de pest. Daarbij moeten we ook niet vergeten dat we hierbij praten over periodes waar grote armoede heerst; een slechte combinatie met een epidemie.

"Doktor Schnabel von Rom" ("Doctor Beak from Rome"), engraving, Rome 1656. A medical doctor equipped for visiting patients afflicted with the plague: a waxed long cloak, face covered with a mask, eyes secured behind crystal, and pleasantly smelling spices are placed in the long beak. With his rod he points at what should be attended to. Afbeelding uit 1656. Auteur: Paul Fürst. Bron: Origo The Art Bin. Imagery From the History of Medicine. Licentie: Public Domain.

Vooral de pest heeft miljoenen mensen het leven gekost. Deze ziekte heeft ervoor gezorgd dat ongeveer een derde van de Europese bevolking circa 1350 is overleden (ongeveer 25 miljoen). Het duurt dan nog tot ongeveer 1600 voor het bevolkingsaantal weer op het niveau van vóór 1350 is. Mocht je in je stamboom veel sterftes voorkomen, waarbij vaak meer dan de helft van de jonge kinderen overlijdt, dan is de kans groot dat er een epidemie heeft geheerst. Tijdens die periodes komen ook de zogenaamde ‘pesthuwelijken’ voor, waarbij weduwnaars en weduwes met elkaar trouwen. Dit is vooral het geval geweest als er kinderen zijn achtergebleven.

Een voorbeeld van een epidemie is cholera, ook wel Aziatische braakloop genoemd. Het is een besmettelijke ziekte, gepaard gaande met hevig braken en diarree, gevolgd door uitdroging, bewusteloosheid en andere verschijnselen, die dodelijk kunnen zijn.

Een voorbeeld: Drenthe heeft vier cholera-epidemieën gekend: in 1832 (53 doden), 1849 (484 doden), 1854 (218 doden) en in 1866 (384 doden). De scheepvaart heeft de ziekte vanuit Rusland (1830) in Nederland gebracht.

Het eerste cholerageval in Drenthe is een schipper geweest, die vanuit Deventer in Hoogeveen aanlegde (1832). Snelle overdracht van de ziekte kon plaatsvinden doordat het oppervlaktewater, dat algemeen voor consumptie werd gebruikt, besmet was met bacillen uit uitwerpselen en afval. De meeste slachtoffers vielen daar, waar sprake was van overbevolking, slechte behuizing en gebrek aan hygiëne, zoals in de armenkolonies in Veenhuizen en in Meppel. De juiste kennis over de oorzaak van de cholera en de benodigde geneesmiddelen ontbraken.

Om de ziekte te beperken werden quarantainemaatregelen genomen, zoals een vaarverbod voor besmette schepen en het inrichten van ‘cholerahopitaaltjes’ in de grotere plaatsen. Slachtoffers werden snel begraven en besmette ruimten gezuiverd door ‘beroking’. Ter voorkoming werden hygiënische en voedseladviezen gegeven. Het landelijk onderzoek (1866), dat ook in Drenthe de verontreiniging van oppervlaktewater en welputten met meststoffen aantoonde, bood nog geen oplossing. In 1883 ontdekte Robert Koch de 'komma-bacil' als ware veroorzaker van de cholera.

Vergelijk voorkomende gevallen uit je stamboom eens met dit overzicht van epidemieën door de jaren heen:

1347-1352	Zwarte Dood, ook wel builenpest in heel Europa. Naar schatting overlijdt 30-60% van de bevolking. Dat zijn naar schatting 75 tot 100 miljoen dodelijke slachtoffers.
1555-1712	Pest, diverse uitbraken in meerdere steden, veelal door onhygiënische toestanden.
1557	Pest in o.a. Breda, Delft, Leiden.
1571-1597	Pest in België, in Antwerpen, Gent.
1603	Pest in Leiden (NL), en Brugge (België).
1623-1626	Tyfus (of pest) epidemie in Amsterdam, 10% van de bevolking overlijdt; ook pest in Arnhem, Katwijk, Limburg, Groningen (RHC GA, 2041, 878, pg. 316 en 419), Antwerpen (België).
1629	Pest in ‘s-Hertogenbosch.
1632-1633	Pest in Brugge en Antwerpen, België.
1635-1637	Pest in Amsterdam, Haarlem, Dordrecht, Kampen, Utrecht, Woerden, Nijmegen.
1655-1657	Pest in Gouda, Leiden, Utrecht, Antwerpen (België).
1663-1666	Pest in Amsterdam, met 30.000 doden (15% van de bevolking), West-Friesland, Brielle, Delft, Sappemeer, Tiel, Brugge (België).
1712	Pest in Utrecht.
1721	Pest in ‘s-Gravenhage.
1736	‘Loop’ ziekte in Kampen.
1767-1768	Kindersterfte in Enkhuizen.
1770-1771	Pokken en pest in geheel Nederland (‘rotkoorts’).
1774	‘Gal- of kwijlkoorts’ in Overflakkee.
1778-1779	Roodvonk in Rotterdam e/o.
1779-1784	Dysenterie (diarree) in Gelderland, ’s-Hertogenbosch, Utrecht, Groningen (ook ‘persloop’ genoemd).
1789	Kinkhoest in Utrecht.
1797-1808	Pokken in Rotterdam, Groningen.
1808	Miltvuur in Gelderland en Brabant.
1808	Roodvonk in Nederland.
1809	Pokken in Amsterdam.
1813-1814	Tyfus, bij het Beleg van Maastricht overlijden 1600 mannen aan de tyfus.
1815	Tyfus en tetanus in Nederland.
1815-1818	Pokken in Breda, Utrecht en Rotterdam.
1823	Tuberculose in heel Nederland (door winterkou).
1826-1828	Pokken in Friesland en Groningen.
1826-1829	'Groninger ziekte', een malaria epidemie. In de stad Groningen zijn 2.844 slachtoffers op een bevolking van 30.000 (bijna 10% v.d. bevolking). Mogelijk veroorzaakt door warme zomer na overstromingen; een voedingsbron voor de malariamug. Veel ambachtslieden kunnen hun werk niet uitvoeren en er zijn te weinig artsen (1).
1831-1833	Cholera-epidemie in heel Nederland, dus ook in Groningen.
1831-1833	Pokken in Gouda.
1835	Roodvonk in Utrecht.
1837	Mazelen in Utrecht.
1841	Pokken in Leiden.
1848-1849	Cholera in Nederland met 21.000 doden (1% van de bevolking).
1853-1855	Cholera in Rotterdam, Amsterdam, Groningen (2).
1856	Tyfus in Groningen
1857	Malaria in Zeeland (de ‘Zeeuwse koorts’)
1857-1859	Roodvonk in Zeeland.
1859	Tyfus en Cholera in Groningen.
1859	Difterie in Friesland.
1863	Tyfus in Friesland.
1864-1865	Pokken in Woudsend, Friesland.
1865-1866	Cholera in heel Nederland, met name in de grote steden, ook delen van Europa; ook in Groningen.
1870-1873	Pokken in Nederland, ca. 20.000 doden, (waarvan 75% kinderen); mede veroorzaakt door Frans-Pruisische oorlog.
1883	Tyfus in Leiden.
1884	Mazelen en Difterie in Amsterdam en Zeeland. Roodvonk ook in Amsterdam.
1885	Cholera in Nederland, vooral in ‘s-Gravenhage.
1887	Meningitis en Tuberculose in Nederland.
1887–1910	Tuberculose in geheel Nederland.
1888	Malaria in Kampen.
1892	Cholera in Den Bosch.
1892	Difterie in Maastricht.
1893-1894	Pokken in Rotterdam.
1894	Cholera in Amsterdam.
1900-1909	Malaria in Noord Nederland.
1909	Cholera in Rotterdam.
1910-1911	Mazelen in Amsterdam.
1914-1918	Tyfus onder militaire vluchtelingen van WOI.
1918-1920	Spaanse griep met 30.000 doden, met name twintigers en dertigers. Binnen Europa 20-40 miljoen doden. Wereldwijd 50 tot 100 miljoen doden.
1923-1965	Malaria in Noord Nederland.
1930	Roodvonk in Voorschoten.
1936	Roodvonk in Rotterdam.
1938-1939	Kinderverlamming, vooral in Amsterdam en Nijmegen
1940	Dysenterie in Leiden.
1940-1947	Malaria in Middelburg en Noordoostpolder.
1941	Griepgolf in Groningen.
1943	Kinderverlamming in Amsterdam.
1946-1949	Tuberculose in heel Nederland.
1956 en 1978	Kinderverlamming in Nederland.
1966	Meningitis in Nederland.
2020	Corona of Covid-19 virus over vrijwel de hele wereld.

Noten:

1. De Groninger ziekte (ook wel ‘tussenpozende koortsen’) die in 1826 uitbreekt is een vorm van malaria geweest die aan bijna 10% van de bevolking van Groningen (2.844 mensen in totaal) het leven heeft gekost.

In februari 1825 vinden er diverse dijkdoorbraken plaats, waardoor landerijen onder water komen te staan. De rotting van planten en dieren in een moerasachtige omgeving en de doorbraak van de Rietdijk in Groningen in 1826 –die de stad onder water zet zorgt in de hete lente en zomer van 1826 voor een voedingsbodem voor de malariamug die de malariaparasiet verspreidt.

De ziekte manifesteert zich niet alleen in de stad Groningen en omgeving, maar ook Friesland en de Duitse Noordzeekust worden getroffen. De Friese plaats Sneek meldt dat het aantal doden in 1826 verdrievoudigd is ten opzichte van voorgaande jaren.

Door het groot aantal sterfgevallen besluit de Raad van de Martinikerk te Groningen de klokken niet meer te luiden bij begrafenissen, omdat dit een negatief effect kan hebben op de plaatselijke bevolking.

Door deze uitbraak wordt de discussie over het begraven van overledenen in een kerk of in de directe omgeving ervan sterker aan gezwengeld. Veel medici en bestuurders menen, dat het begraven binnen de stadmuren leidt tot grote besmettingshaarden. De stad Groningen gaat in 1827 dan over tot de aanleg van de Zuider- en Noorderbegraafplaats.
2. Neem het echtpaar Jan Brink en Gepke Meines de Boer, dat anno 1855 in Leek trouwt. Hij is toen 32 jaar oud en zij 26. In de jaren tussen 1857 en 1863 krijgen ze vier kinderen, te weten: Martje, Grietje, Jannes en Meine. Dan treft hun het noodloot. Want in anderhalve week tijd, tussen 31 october 1864 en 9 november 1864, overlijden al deze kinderen, dan een tot zeven jaar oud, te Grootegast. Terwijl hun grootmoeder van vaderskant, Martje Roelfs Brink, ook nog in deze periode sterft. De ellende van Jan en Gepke moet enorm geweest zijn. Maar op de een of andere manier hebben zij zich herpakt. Want in de nog komende jaren krijgen ze nog drie kinderen, namelijk Martje, Jannes en Meine, die in de jaren 1865 – 1869, alledrie te Opeinde worden geboren (Bron: Loket voor lief en leed, 21-02-2011, Tobias Wagenaar).