De zaalkerk van Wirdum

De zaalkerk van Wirdum. Foto: Gouwenaar, 18 augustus 2009. Licentie: Public Domain.

Geschiedenis

De kerk van Wirdum uit het begin van de 13e eeuw vertegenwoordigt de vroege fase van de romano gotiek. Het is een zaalkerk en is gelegen op de wierde van Wirdum. De vlakheid van de muur overheerst. Naar Romaanse gewoonte is de wand in horizontale stroken verdeeld. De onderste bestaat uit een rij ondiepe nissen. De bovenste wordt gevormd door een spaarveld, dat over de hele wand doorgaat en afgesloten wordt door een rond- boogfries. Aan de noordzijde is de oude indeling het gaafst gebleven. Een knielnis in de koorpartij bevat een hagioscoop (a). Het raampje ernaast is van latere datum. Ongeveer in het midden zit de oorspronkelijke ingang. Meer naar het westen is een liseen doorbroken door een nieuwe ingang, die naderhand gedicht is.

De oostwand heeft waarschijnlijk een geveltop gehad. Het drielichtraam is later naar boven en beneden toe vergroot. De zuidmuur heeft bij een verbouwing een deel van de boogstelling verloren, terwijl het fries door een rechte afsluiting is vervangen, Beneden zit het restant van een ingang. In het midden, in een uitmetseling, de oorspronkelijke toegang, waarnaast de hagioscoop (a). Aan weerszijden van het Romaanse raam dat bij de restauratie is hersteld, zitten de resten van een grote spitsboog uit de 15de eeuw. De drie andere vensters zijn waarschijnlijk in de 14e eeuw vergroot. Tegen de westmuur zijn overblijfselen van de toren zichtbaar. Die wordt in 1878 gesloopt, omdat hij te bouwvallig is geworden. Van de restauratie, die tussen 1959 en 1961 plaats heeft gevonden, dateert het torentje ter vervanging (dakruiter) van een toren uit 1878.

18e-eeuwse herenbank met het wapen van de familie Halsema. Foto: Hardscarf, 9 april 2019. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International license.

Interieur

Het interieur van de kerk wordt sinds de restauratie overdekt door een blauwe balkenzoldering op kleurige sleutelstukken. Een muraalboog in de noordwand en een zware boog aan de westzijde wijzen erop dat men de kerk heeft willen overwelven. Tussen westboog en torenmuur is een ruimte. Waarschijnlijk heeft men de kerkmuur min of meer om de al bestaande toren heen gebouwd. De koorvloer is bij de restauratie verhoogd. In de noordoostelijke hoek is onder een luik het oude niveau nog zichtbaar. Daar is ook de sacramentsnis zichtbaar.

Interieur, detail muurschilderingen uit de vijftiende eeuw rond het middenvenster van de oostelijke wand, (opmerking: Publicatie: TRAP Appingedam en Delfzijl (Cultuur Historische Routes in Nederland - 59)). Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, oktober 2007, Bert van As. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International license.

Op de wand is een arcade (b) geschilderd, misschien in de 14e eeuw, waarnaast een 15e eeuwse wijdingskruis op de muur geschilderd is. Rond het middenvenster van de oostwand zijn rond 1400 voorstellingen geschilderd: bovenin troont Christus, omringd door de symbolen van de evangelisten. Daaronder staan heiligen, waaronder de heilige Barbara van Nicomedië. Bij de zuidoosthoek zien we de piscina (c). In enkele nissen zijn bouwfragmenten opgesteld die bij de restauratie tevoorschijn zijn gekomen.

De inrichting is bij de restauratie ingrijpend veranderd. De kansel uit circa 1650 met latere trap en achterschot is verhuisd van de koorafscheiding naar de zuidwand. Vermoedelijk is dat zijn oorspronkelijke plaats. Fragmenten van de kerkenraadbanken, die aan weerskanten van de preekstoel hebben gestaan, zijn verwerkt in de bank, die nu tegen de noordzijde staat.

18e-eeuwse herenbank met de familiewapens van Aldringa-De Sighers en Canter-De Sighers (1644). Foto: Hardscarf, 6 april 2019. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International license.

De kaarsenhouders komen van de in die tijd opgeruimde doopafscheiding. Het 18e eeuwse opzetstuk van deze bank is identiek met het stuk dat nu gehavend tegen de zuidmuur hangt. Hoewel ze van banken afkomstig moeten zijn, hebben ze vóór de restauratie op schotten links en rechts van de kansel gestaan. Onder het orgel staat sindsdien aan de zuidkant een bank uit 1644. Aan de noordzijde staat een 18e eeuwse herenbank, maar nu zonder zijstukken. De rest van het meubilair, grotendeels stammend uit de 19e eeuw, is opgeruimd, evenals enkele mooi gesneden 17e eeuwse stijlen.

17e-eeuwse herenbank met de familiewapens van Wiltet Louwens en Remke Jelmers (1644). Foto: Hardscarf, 6 april 2019. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International license.

In de kerk liggen de grafstenen van leden van de familie Froma, bewoners van de Fromaborg. Eén van hen Ballo Froma was de voogd van de 16e eeuwse Groninger kroniekschrijver Abel Eppens. In 1981 is de kerk overgedragen aan de (SOGK)  Stichting Oude Groninger Kerken.

Oksaal met het Van Oeckelen-orgel. Foto: Paul van Galen en Kris Roderburg, 2006. Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.

Orgel
In 1879 bouwen de gebroeders Van Oeckelen uit Glimmen het orgel, dat in 1962 door D. Mulder uit Uithuizen is gerestaureerd. De typische Van Oeckelen-bekroningen zijn bij de restauratie helaas verwijderd. In de dienstruimte onder het orgel zit aan de noordzijde een raampje waar de ingang is dichtgemaakt. Op het koor ligt een aantal zerken van de 16e tot de 19e eeuw. Tegen de zuidgevel is een 13e eeuwse zerk opgesteld, die, zo blijkt uit de kruisstaf en de twee kromstaven, bestemd is geweest voor een geestelijke.

Details banken

Grafzerken

Noten:

a. Hagioscoop. Een hagioscoop of laag venster is een opening die lager is geplaatst dan de overige vensters in een kerk of kathedraal. Het is enigszins vergelijkbaar met de squint (schuine kijkspleet in koorboog of doksaal). Door de hagioscoop kan licht toetreden, maar het venster kan ook bedoeld zijn om de kerkbezoekers zicht te geven op voorwerpen, handelingen of het sacrale binnen de kerk. Mensen die niet in de kerk wensten te komen (bijvoorbeeld monniken of nonnen; vanuit hun verblijfsruimten) of er niet mochten komen (zoals bijvoorbeeld misdadigers, overspeligen en lepralijders) konden zo toch de mis volgen zonder zich onder de kerkgangers te begeven.

b. Arcade. Een gaanderij of arcade (afgeleid uit het Frans) is een bogengalerij, elk van de achtereenvolgende bogen die rusten op kolommen. Een arcade van kleine bogen wordt een arcatuur genoemd en wordt vaak gebruikt als versieringsmotief. Men maakt het onderscheid tussen een werkelijke arcade of een blinde arcade, al naargelang zij een opening of doorgang vormt of niet. Een blinde arcade rust tegen een muur die de opening vult en bestaat uit blinde bogen. Een arcade kan zowel enkelvoudig als meervoudig zijn, maar als vakterm wordt de arcade enkel in het meervoud gebruikt ter onderscheid van de boog. c. Een piscina is een ondiep bekken naast het altaar of in de sacristie van een kerk dat wordt gebruikt voor het wassen en afvoeren van het water waarmee men het altaarlinnen en het purificatorium wast. Een sacrarium of heilig putje is de afvoer zelf, maar wordt soms ook als synoniem van piscina gebruikt voor het hele bekken. Ook wordt soms het woord lavabo gebruikt. Piscina's worden gebruikt in Anglicaanse, katholieke en Lutherse kerken. In de Oosters-orthodoxe Kerk wordt een soortgelijk element gebruikt. Piscina's zijn vaak gemaakt van steen en uitgerust met een afvoerpijp die rechtstreeks naar de grond loopt. Wanneer resten van de geconsacreerde hostie dan werden weggespoeld stroomde het op het kerkhof, zodat ook de doden op het kerkhof (gewijde grond) deel aan het sacrament zouden krijgen.

Bronnen:

- Stichting Oude Groninger Kerken, redactie: Eelco Bruinsma, 2006.

- Wikipedia, geraadpleegd 25 novembe 2013.
- Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.

Deze pagina maakt deel uit van www.nazatendevries.nl. Aan bovenstaande tekst is de uiterste zorgvuldigheid besteed. Desondanks kunnen er best fouten voorkomen. Constateer je fouten en/of heb je vragen, correcties, aanvullingen......... geef die dan even aan mij door via mijn E-mail adres (zie rode balk boven). Wij hebben ons uiterste best gedaan om de auteurs van teksten/citaten en copyrightbepalingen van afbeeldingen te achterhalen. Mocht je rechthebbende zijn en hierover vragen of opmerkingen hebben, neem dan contact op via e-mail. Lees ook de 'Disclaimer' en 'Privacy' voor méér informatie en laat ook eens een bericht achter in het Gastenboek, dan weet ik waarvoor ik het doe.   Hoogeveen, 27 november 2013. Revisie: 9 mei 2024. Samenstelling: © Harm Hillinga. ↑ Top